Hướng tới đổi mới sáng tạo trong doanh nghiệp

Nhiều dư địa cho tăng cường ĐMST và số hóa trong DN

Kết quả nghiên cứu của các chuyên gia thuộc WB cho thấy, còn nhiều dư địa để thúc đẩy ĐMST trong doanh nghiệp (DN) nội địa, đặc biệt là các DN nhỏ và vừa (NVV). Khoảng 20% hoạt động xuất khẩu của các DNNVV còn hạn chế do thiếu quy mô, công nghệ và mức độ tinh vi về kinh doanh để có thể tăng năng suất và mở rộng thị trường. Có rất nhiều cơ hội để cải thiện năng suất DN thông qua việc ứng dụng và phổ biến công nghệ tại Việt Nam. Về công nghệ kỹ thuật số, kết quả khảo sát năm 2020 về áp dụng công nghệ cho thấy, với các loại hình kinh doanh khác nhau, trung bình chỉ có 20% DN sử dụng quy trình số hóa hoàn chỉnh trong triển khai các chức năng kinh doanh chung tại Việt Nam, bao gồm tiếp thị, thanh toán, lập kế hoạch sản xuất, hỗ trợ bán hàng và quản lý chuỗi cung ứng, bán hàng.

Có rất nhiều dư địa để tăng cường số hóa trong các hoạt động của DN. Ví dụ, trong khi hầu hết các DN ở Việt Nam có thể thực hiện bán hàng trực tuyến, thì chỉ có 1% trong số họ thực hiện phương thức này thường xuyên hơn các phương thức khác, thể hiện trong chỉ số kỹ thuật số ở mức 0,1 với hoạt động bán hàng. Mặt khác, chỉ có 51% DN sử dụng các công nghệ kỹ thuật số trong hoạt động tiếp thị và quảng cáo. Trong tương lai, Việt Nam cần tăng cường mức độ sẵn sàng ứng dụng các công nghệ kỹ thuật số và nền sản xuất cần linh hoạt hơn trước các thách thức hiện hữu cộng thêm “cú sốc” của đại dịch COVID-19.

Hạn chế về áp dụng công nghệ kỹ thuật số vẫn tồn tại trong tự động hóa các ngành sản xuất. Có lẽ do chi phí lao động còn thấp, số lượng DN ở Việt Nam sử dụng các công nghệ của cuộc Cách mạng công nghiệp (CMCN) 4.0 như in 3D, robot… còn rất ít. Việc chỉ có 29% DN sử dụng máy móc được điều khiển bởi máy tính, công nghệ kỹ thuật số của CMCN 3.0 và 8,7% sử dụng công nghệ này một cách tích cực, hiệu quả là vấn đề đáng quan ngại. Kết quả nghiên cứu của WB cho thấy, vẫn còn khoảng cách đáng kể để bắt kịp mức độ phát triển công nghệ cao nhất và khó có cơ hội để thu hẹp khoảng cách và phát triển nhảy vọt. DN Việt Nam cần tiếp tục tích lũy năng lực đổi mới, trước hết thông qua chuyển đổi các quy trình hiện tại sang sử dụng các công nghệ kỹ thuật số, sau đó tiến tới các công nghệ của CMCN 4.0 phức tạp hơn. Lợi ích mang lại từ hoạt động này là rất lớn.

Khuyến nghị chính sách

Trên sở sở kết quả phân tích, WB đã đưa ra một số khuyến nghị chính sách, gồm:

Khung chính sách KH, CN và ĐMST cần chuyển dịch theo hướng hỗ trợ ĐMST và ứng dụng công nghệ trong DN

Chính sách KH, CN và ĐMST hiện vẫn thiên về ĐMST dựa trên nghiên cứu và phát triển (R&D) mà ít tập trung vào ĐMST phi R&D, bao gồm hoạt động tiếp nhận và phổ biến công nghệ. Có nhiều bằng chứng cho thấy, chính sách KH, CN và ĐMST hiện nay và việc triển khai chính sách chưa hoàn toàn phù hợp. Cụ thể như sau:

Thứ nhất, thiên lệch trong phân bổ nguồn lực. Nghiên cứu cho thấy, có thiên lệch trong phân bổ nguồn lực dành cho các chương trình R&D với mục tiêu tạo ra công nghệ mới hơn là hướng đến phát triển năng lực bắt kịp trình độ công nghệ cao nhất (đường biên công nghệ) thông qua việc ứng dụng và phổ biến công nghệ tiên tiến đã lưu hành trên thế giới cho nhiều DN hơn. Mặc dù cũng đã có một số chương trình như Chương trình đổi mới công nghệ quốc gia có hoạt động thúc đẩy ứng dụng và phổ biến công nghệ, nhưng đây không phải là trọng tâm của các chương trình này. Hơn nữa, kinh phí dành hoạt động ĐMST dựa trên R&D lớn hơn nhiều so với các chương trình ĐMST phi R&D.

Thứ hai, danh mục công cụ chính sách ĐMST còn hẹp và việc thực hiện vẫn còn hạn chế. Các công cụ hỗ trợ hiện được áp dụng còn quá hạn hẹp, thiếu sự đa dạng, chưa có tác dụng thúc đẩy ứng dụng công nghệ. Cụ thể, tài trợ và ưu đãi thuế là những công cụ hỗ trợ phổ biến nhất (chiếm trên 50% giá trị các chương trình hỗ trợ năm 2017). Việc thúc đẩy hiệu ứng lan tỏa và liên kết đòi hỏi cần có các công cụ tích cực để phát triển năng lực công nghệ của các nhà cung cấp tiềm năng trong nước và dòng lưu chuyển tri thức từ các công ty đa quốc gia (MNE) đến các DN nội địa.

Thứ ba, đối tượng hưởng lợi của các chương trình hỗ trợ đa phần là các DN lớn. Các chương trình hỗ trợ như ưu đãi thuế thường tập trung vào một số ít các công ty đa quốc gia, dành nhiều đầu tư và ưu đãi cho các DN công nghệ cao, nhưng chưa tập trung tối ưu hóa hiệu ứng lan tỏa của các DN này đối với DN nhỏ hơn trong nước.

Đầu tư xây dựng năng lực của Chính phủ trong thiết kế và thực thi chính sách ĐMST

Thiết kế và tổ chức thực hiện tốt chính sách là chìa khoá quyết định hiệu quả chính sách. Việc thiết kế và triển khai các chương trình KH, CN và ĐMST ở Việt Nam còn khoảng cách xa so với thông lệ quốc tế. Ngay cả khi xác định đúng các định hướng ưu tiên, tính hiệu quả của chính sách ĐMST vẫn phụ thuộc rất lớn vào chất lượng của khâu thiết kế và tổ chức thực hiện. Nếu nhà quản lý không thiết kế được các công cụ tương thích với vấn đề cần giải quyết, ví dụ như đưa ra các ưu đãi thuế, trong khi gốc rễ của vấn đề là cần hỗ trợ kỹ thuật hoặc cần tháo gỡ thủ tục hành chính, thì những can thiệp chính sách này khó có thể đạt được tác động mong muốn. Những lĩnh vực chính liên quan đến ĐMST cần xây dựng năng lực của các bộ/ngành liên quan bao gồm: năng lực thiết lập khung logic trong thiết kế các chương trình, phát triển các hệ thống giám sát và đánh giá hiệu quả chương trình, tích lũy kiến thức liên quan đến các công cụ chính sách ĐMST.

Khắc phục các điểm yếu của hệ thống ĐMST quốc gia để thúc đẩy DN ứng dụng công nghệ và mô hình kinh doanh mới

Việt Nam đã có tiến bộ trong khắc phục các điểm yếu phía cung và cầu của hệ thống ĐMST quốc gia, nhưng tốc độ và chất lượng cải cách còn chưa đồng đều. Trong những năm qua, Việt Nam đã thực hiện một loạt cải cách từ cắt giảm chi phí kinh doanh, tăng cường khung pháp lý bảo vệ sở hữu trí tuệ cho tới thí điểm chương trình tư vấn kinh doanh dựa trên nhu cầu để thúc đẩy liên kết giữa DNNVV với DN đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI). Tuy nhiên, Việt Nam cần nỗ lực hơn nữa để giải quyết các điểm yếu còn lại trong hệ thống ĐMST quốc gia đang cản trở việc nâng cao chất lượng DN và ĐMST. Các cải cách chưa hoàn thành từ phía cầu, bao gồm: nâng cao năng lực hấp thụ công nghệ của DN, tháo gỡ các vướng mắc trong môi trường chính sách, cơ chế tài chính ĐMST, mở rộng hạ tầng số và kết nối; từ phía cung, bao gồm các vấn đề liên quan tới phát triển vốn nhân lực. Cuối cùng, cần phải tăng cường năng lực của Chính phủ trong thiết kế, thực thi và điều phối các chính sách ĐMST hiệu quả.

Tăng cường cải cách thể chế điều phối chính sách ĐMST

Với bản chất phức tạp và đa ngành vốn có của quá trình ĐMST, cần có sự điều phối hiệu quả giữa các cơ quan khác nhau. Khi xem xét các chức năng thể chế theo các giai đoạn của chu kỳ chính sách, có thể phân biệt ít nhất 4 bước tuần tự nhưng có tính chất lặp: i) xây dựng chiến lược ĐMST, ii) thiết kế chính sách ĐMST, iii) thực hiện và giám sát chính sách ĐMST, iv) triển khai các công cụ và hoạt động ĐMST. Cũng cần phải bổ sung các chức năng không theo thứ tự bao gồm chức năng điều phối và lập kế hoạch, vì tầm quan trọng của những chức năng này trong bối cảnh chính sách ĐMST.

Biến các ưu tiên cải cách thành hành động

Hiện nay, Bộ KH&CN đang chủ trì soạn thảo Chiến lược KH, CN và ĐMST giai đoạn 2021-2030. Đây là thời điểm thích hợp để định hình lại quỹ đạo phát triển đất nước theo mô hình dựa trên ĐMST. Việt Nam có thể học hỏi từ các quốc gia đã chuyển sang mô hình này. Bảng sau tóm tắt các hành động ưu tiên, lộ trình và mốc thời gian để tăng cường hệ thống ĐMST quốc gia của Việt Nam nhằm cải thiện kết quả ĐMST.

*Bài viết được trích từ “Báo cáo khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo Việt Nam” tại: https://documents1.worldbank.org/curated/en/888571629870442576/pdf/Vietnam-Science-Technology-and-Innovation-Report-Policy-Brief.pdf.