Nhóm sự kiện và chính sách khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo - trụ cột cho phát triển kinh tế - xã hội trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp 4.0
Nhóm sự kiện này bao gồm một chuỗi các hoạt động KH&CN trải dài trên khắp cả nước, cụ thể:
- Tuần lễ Đổi mới sáng tạo và khởi nghiệp: diễn ra từ ngày 15 đến 19/10/2019 tại thành phố Hồ Chí Minh với điểm nhấn là Hội nghị “Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo - Một trụ cột cho phát triển kinh tế - xã hội của Việt Nam”.
- Lãnh đạo Đảng, Nhà nước gặp mặt trí thức, nhà khoa học: ngày 29/1/2019, Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc đã có cuộc gặp mặt 300 trí thức, nhà khoa học, những gương mặt tiêu biểu thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau; ngày 12/2/2019, Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam đã gặp gỡ hơn 70 nhà khoa học đang tham gia 5 đề án khoa học lớn của đất nước; ngày 26/3/2019, Tổng Bí thư, Chủ tịch nước Nguyễn Phú Trọng đã gặp gỡ đại diện trí thức trẻ Việt Nam tại Pháp; ngày 1/11/2019, Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Thị Kim Ngân đã gặp mặt 112 nhà trí thức khoa học và công nghệ tiêu biểu…
Tổng Bí thư, Chủ tịch nước Nguyễn Phú Trọng gặp gỡ đại diện trí thức trẻ Việt Nam tại Pháp.
Các sự kiện nêu trên đã thể hiện sự quan tâm của Đảng, Quốc hội, Chính phủ đối với các nhà khoa học nói riêng và hoạt động KH&CN nói chung với mong muốn KH&CN Việt Nam ngày càng phát triển, đóng góp quan trọng trong việc đưa đất nước phát triển nhanh, bền vững.
- Ngày hội Trí tuệ nhân tạo Việt Nam 2019 (AI4VN Summit 2019) được tổ chức tại Trường Đại học Bách khoa Hà Nội từ ngày 14 đến 16/8/2019.
- Chuỗi ngày hội khởi nghiệp đổi mới sáng tạo: Techfest vùng, Techfest quốc tế và Techfest quốc gia năm 2019.
- Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết số 52-NQ/TW ngày 27/9/2019 về một số chủ trương, chính sách chủ động tham gia cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư.
- Lễ ra mắt nền tảng bản đồ số Vmap và hệ thống thông tin nhân đạo iNhandao ngày 1/10/2019 tại Hà Nội.
Nhóm thành tựu KH&CN
Lĩnh vực y tế
- Lần đầu tiên các nhà khoa học Việt Nam thực hiện thành công phẫu thuật can thiệp bào thai điều trị Hội chứng truyền máu song thai:
Hội chứng truyền máu song thai là một hội chứng rất nguy hiểm, xảy ra trong trường hợp hai thai có chung một bánh rau, máu từ thai này truyền sang cho thai kia thông qua các cầu nối mạch máu trong bánh rau. Khi mắc hội chứng này, nếu không được điều trị thì gần như 100% thai sẽ chết. Số còn lại sống sót cũng bị di chứng thần kinh nặng nề.
Ngày 4/10/2019, các y, bác sĩ tại Bệnh viện Phụ sản Hà Nội đã thực hiện thành công 2 ca mổ can thiệp trong bào thai để điều trị hội chứng truyền máu song thai cho 2 trường hợp. Sau 1 tuần, sức khỏe của mẹ và thai nhi đều tốt nên đã được xuất viện ngày 11/10/2019. Tính đến ngày 24/10/2019, Bệnh viện đã mổ thành công 6 ca mắc hội chứng truyền máu song thai.
Các y, bác sĩ tại Bệnh viện Phụ sản Hà Nội thực hiện ca phẫu thuật.
Thành công trong việc phẫu thuật can thiệp bào thai có ý nghĩa khoa học và nhân văn rất lớn, giúp cứu sống được cả 2 thai (60%) hoặc ít nhất 1 thai sống (80-90%), góp phần nâng cao vị thế của y học Việt Nam ngang tầm các nước trong khu vực và thế giới; góp phần tiết kiệm ít nhất 50% chi phí điều trị cho gia đình sản phụ (so với việc phải ra nước ngoài chữa trị). Đây là kết quả của nhiệm vụ: “Nghiên cứu ứng dụng kỹ thuật sinh học phân tử và kỹ thuật Laser quang đông ở thai phụ mắc hội chứng truyền máu song thai và dải xơ buồng ối”, mã số: KC.10.25/16-20 được thực hiện từ năm 2018.
- Ứng dụng công nghệ tiên tiến trong sản xuất vắc xin phòng cúm mùa 3 type phòng bệnh ở người
Trong những năm qua, Việt Nam đã chứng kiến các đợt dịch cúm gây ra nhiều ca tử vong và thiệt hại lớn cho các gia đình nói riêng, cộng đồng nói chung. Trong khi đó, nước ta thường xuyên thiếu nguồn cung cấp vắc xin cúm bền vững, hàng năm đều phải nhập khẩu vắc xin cúm mùa và phụ thuộc vào các nhà sản xuất nước ngoài, không thể chủ động nhanh chóng trong các trường hợp khẩn cấp khi có đại dịch.
Trước thực trạng đó, Viện Vắc xin và Sinh phẩm y tế - Bộ Y tế (IVAC) đã xây dựng thành công quy trình lõi sản xuất vắc xin cúm trên trứng gà có phôi. Hai loại vắc xin cúm phòng đại dịch A/H5N1 (IVACFLU-A/H5N1) và vắc xin cúm mùa tam giác/3 chủng A/H1N1, A/H3N2, cúm B (IVACFLU-S) do IVAC sản xuất đã hoàn thành 3 giai đoạn thử nghiệm lâm sàng theo quy định của Bộ Y tế với sự giám sát chặt chẽ của các tổ chức quốc tế độc lập (WHO, PATH, BARDA). Dây chuyền sản xuất vắc xin đã được thiết lập, hoạt động ổn định với công suất vắc xin cúm A/H5N1 là 3 triệu liều/năm; vắc xin cúm mùa là 1,5 triệu liều/năm. Vắc xin cúm mùa đã được cấp số đăng ký lưu hành ngày 14/01/2019 đưa ra phục vụ cộng đồng cho lứa tuổi 18-60 tuổi.
Hiện nay, trong khuôn khổ Chương trình sản phẩm quốc gia, IVAC đang chuẩn bị triển khai thử nghiệm lâm sàng bắc cầu giai đoạn 4 ở nhóm tuổi dưới 18 và trên 60 để mở rộng đối tượng sử dụng; dự kiến tiếp tục hoàn thiện quá trình tiền thẩm định của WHO (WHO-Prequalified) cho sản phẩm để tiếp cận thị trường khu vực và thế giới.
Như vậy, việc IVAC sản xuất thành công vắc xin cúm năm 2019 là phù hợp với chương trình hành động toàn cầu về phòng, chống cúm do WHO phát động, chủ động ứng phó khi có đại dịch xảy ra và mang lại nhiều cơ hội cho người dân được sử dụng vắc xin ngừa cúm chất lượng đạt tiêu chuẩn quốc tế với giá thành phù hợp (khoảng 150.000 VNĐ/liều), chỉ bằng 1/2 đến 2/3 so với giá vắc xin ngoại nhập.
Lĩnh vực nông nghiệp
Lĩnh vực nông nghiệp ghi dấu ấn với 2 sự kiện nổi bật, đó là:
- Sản xuất thành công vắc xin phòng bệnh cho vật nuôi (cúm gia cầm H5N1, tai xanh, lở mồm long móng):
Trải qua 10 năm nghiên cứu trong phòng thí nghiệm và thử nghiệm diện hẹp, diện rộng, năm 2013 Việt Nam đã chính thức sản xuất được vắc xin phòng bệnh cúm A/H5N1 cho gia cầm chủng NIBRG-14. Vắc xin đã được Thủ tướng Chính phủ cho phép sử dụng đại trà trên toàn quốc, nhưng do sự thay đổi về kháng nguyên của các chủng gây bệnh cúm gia cầm nên vắc xin này chỉ phù hợp cho các trang trại chăn nuôi gia cầm khu vực phía Nam.
Năm 2019, các nhà khoa học của Việt Nam đã tiếp tục sản xuất thành công vắc-xin phòng bệnh cúm A/H5N1 cho gia cầm với chủng cúm A/H5N1 thuộc clade 1 và 1.1. Vắc xin này đã được kiểm nghiệm cấp quốc gia và được phép sử dụng rộng rãi. Như vậy, với 2 vắc xin cúm gia cầm nêu trên thì đây là những vắc xin lần đầu tiên Việt Nam sản xuất thành công và được ghi tên trên bản đồ thế giới những nước sản xuất được vắc xin cúm gia cầm A/H5N1.
Đối với vắc xin phòng bệnh tai xanh, chủng cường độc để sản xuất vắc xin vô hoạt đã được cấp giấy kiểm định giống chủng và đã hoàn thiện công nghệ sản xuất vắc xin vô hoạt nhũ dầu. Chủng giống nhược độc hiện đã tiếp truyền ở đời thứ 111 đạt hiệu giá tốt, đang tiến hành kiểm nghiệm vắc xin để sản xuất diện rộng. Như vậy, đối với vắc xin phòng bệnh tai xanh cho lợn, năm 2019 đánh dấu thời điểm Việt Nam lần đầu tiên sản xuất được vắc xin trong nước, góp phần làm giảm số lượng vắc xin nhập khẩu (trước đây nhập khẩu 100%).
Đối với vắc xin lở mồm long móng, đã có 5 chủng gồm 3 type O và 2 type A được kiểm nghiệm giống chủng quốc gia. Năm 2018 đã có 2 vắc xin type O và type A được phép lưu hành trên toàn quốc. Năm 2019, lần đầu tiên Việt Nam sản xuất thành công các chủng vắc xin lở mồm long móng type O và type A, một vắc xin mà năm 2017 chúng ta còn hoàn toàn phải lệ thuộc vào nước ngoài.
Việt Nam lần đầu tiên sản xuất thành công vắc xin lở mồm long móng, đánh dấu bước ngoặt quan trọng của ngành Thú y Việt Nam.
- Gạo ST25 của Việt Nam được bình chọn là “Gạo ngon nhất thế giới” năm 2019:
ST25 là loại gạo đặc sản ở Sóc Trăng, được người tiêu dùng rất ưa chuộng. ST25 thuộc dòng lúa thơm ST gồm nhiều giống khác nhau. Gạo ST25 thuộc nhóm hảo hạng trên thị trường gạo hiện nay, với hạt dài, trong, không bạc bụng, khi nấu cơm dẻo, thơm, hương vị rất thu hút. Loại gạo này có hàm lượng đạm cao nên phù hợp với người mắc bệnh đái tháo đường, người già và trẻ em. Đây cũng là loại đặc sản nổi tiếng ở Sóc Trăng, sánh ngang với loại gạo Nàng thơm chợ Đào.
ST25 - Gạo ngon nhất thế giới năm 2019.
Ngoài chất lượng cao, ST25 còn thích ứng với biến đổi khí hậu tại Đồng bằng sông Cửu Long, sinh trưởng tốt tại vùng đất mặn, phèn. Đặc biệt ST25 rất thích hợp cho vùng xen canh lúa - tôm. Đây là giống lúa cao sản, ngắn ngày (95 ngày), năng suất cao, bình quân đạt 7,0 tấn/ha, có thể trồng 2-3 vụ/năm tại vùng Đồng bằng sông Cửu Long (của Thái Lan là giống lúa mùa thơm dài ngày, chỉ trồng được 1 vụ/năm).
Việc gạo ST25 được vinh danh đứng đầu thế giới lần này khẳng định vị thế chất lượng gạo Việt Nam không thua kém gì các nước khác. Thậm chí có nhiều ưu điểm như năng suất cao hơn, chống chịu với điều kiện khí hậu khắc nghiệt, canh tác được nhiều vụ trong năm.
Lĩnh vực công nghệ vũ trụ
Thiết kế, chế tạo thành công Vệ tinh “made in Vietnam”:
Ngày 18/1/2019, vệ tinh MicroDragon do các kỹ sư Việt Nam thiết kế, chế tạo đã được phóng lên quỹ đạo tại Nhật Bản. Sự kiện này đánh dấu bước tiến quan trọng trong việc tiến tới làm chủ công nghệ vệ tinh quan sát trái đất, viễn thông của Việt Nam phục vụ nhu cầu thương mại.
Năm 2013, vệ tinh siêu nhỏ PicoDragon (1 kg) do Trung tâm Vũ trụ Việt Nam nghiên cứu, chế tạo đã được phóng và hoạt động tương đối ổn định 3 tháng trên vũ trụ. Việc thiết kế, chế tạo thành công vệ tinh MicroDragon 50 kg vừa qua cũng là bước chuẩn bị để tiếp cận những kỹ thuật thiết kế, chế tạo vệ tinh phức tạp hơn trong thời gian tới.
MicroDargon được phóng thành công vào vũ trụ.
Ở nước ta, việc làm chủ công nghệ vệ tinh có ý nghĩa thực tiễn quan trọng bởi Việt Nam là một trong những quốc gia chịu tác động mạnh mẽ nhất của biến đổi khí hậu, cần có thông tin từ ảnh vệ tinh. Việc làm chủ công nghệ thiết kế, chế tạo, vận hành vệ tinh sẽ giúp Việt Nam chủ động nguồn ảnh, không phụ thuộc vào nước ngoài, nhất là trong các tình huống cấp bách khi thiên tai, thảm họa xảy ra.
Sự thành công trong thiết kế, chế tạo vệ tinh MicroDragon của Việt Nam không những đánh dấu sự phát triển khả năng làm chủ công nghệ cao của chuyên gia Việt Nam mà còn khẳng định chủ quyền quốc gia của Việt Nam đối với không gian vũ trụ của chúng ta.
KH&CN địa phương
Một thành tựu rất đáng ghi nhận của KH&CN địa phương đó chính là “Nghiên cứu triển khai công nghệ khai thác, sử dụng bền vững tài nguyên nước ở các vùng núi đá vôi Việt Nam, áp dụng thử nghiệm ở khu vực thuộc Công viên Địa chất toàn cầu Cao nguyên đá Đồng Văn, tỉnh Hà Giang (Dự án Kawatech)”.
Kawatech là dự án trong chương trình hợp tác theo Nghị định thư giữa Chính phủ Việt Nam và CHLB Đức, được thực hiện tại Hà Giang nhằm nghiên cứu triển khai công nghệ khai thác sử dụng bền vững tài nguyên nước ở các vùng núi đá vôi Việt Nam, áp dụng thử nghiệm ở khu vực thuộc Công viên Địa chất toàn cầu - Cao nguyên đá Đồng Văn, từ đó đưa ra giải pháp cấp nước bền vững cho người dân trong vùng. Dự án do các cơ quan khoa học trong nước, phối hợp với UBND tỉnh Hà Giang, và các nhà khoa học CHLB Đức thực hiện.
Một trong những giải pháp công nghệ quan trọng và là nội dung cốt lõi của dự án Kawatech là áp dụng công nghệ bơm PAT (Pump and Turbine) của Đức để bơm nước từ dưới sâu lên cao tới hàng vài trăm mét mà không cần dùng điện hoặc bất cứ dạng năng lượng nào khác ngoài chính động năng của dòng nước. Nước sau đó được trữ vào các bể chứa lớn và tự chảy đến các địa chỉ sử dụng.
Kawatech là hệ thống bơm ứng dụng công nghệ PAT đã đưa được nước từ bể chứa của Thủy điện Séo Hồ có độ cao 705 m, lên bể chứa dung tích 2.000 m3 trên đỉnh Má Ú, có độ cao 1.250 m so với mực nước biển. Dự án được triển khai từ tháng 9/2013 và hoàn thành tháng 10/2019. Kết quả là đã thiết kế, chế tạo và lắp đặt thành công 2 tổ bơm, trên nguyên lý cứ tổng 80 lít/giây nước đầu vào thì bơm sẽ tự động đẩy được lên đỉnh Ma Ú 18-20 lít/giây hoàn toàn dựa vào sức nước mà không dùng nguồn năng lượng nào khác. Nếu vận hành 1 tổ máy bơm sẽ cung cấp nước cho người dân 120 lít/người/ngày; 2 tổ máy sẽ bơm được 200 lít/người/ngày, mỗi tổ máy hoạt động độc lập sẽ bơm được khoảng 11 lít/giây (tương đương 1 ngày được 1.555 m3). Nước từ bể chứa trên đỉnh Mã Ú sẽ tiếp tục được phân phối tới thị trấn Đồng Văn và các xã lân cận. Đây là công trình thứ 2 tại Đông Nam Á và là công trình đầu tiên tại Việt Nam ứng dụng thành công công nghệ PAT (bơm nước không dùng điện) đưa được nước lên đạt độ cao hơn 545 m so với ban đầu (cao hơn gần 300 m so với kết quả nghiên cứu thử nghiệm tại Indonesia).
Nhóm các sự kiện liên quan đến sở hữu trí tuệ và sáng chế không chuyên
Nhóm sở hữu trí tuệ và sáng chế không chuyên ghi nhận các sự kiện tiêu biểu trong năm qua, gồm:
- Ngày 22/8/2019, Thủ tướng Chính phủ đã ký Quyết định số 1068/QĐ-TTg phê duyệt Chiến lược Sở hữu trí tuệ đến năm 2030: phát triển toàn diện, hiệu quả hệ thống sở hữu trí tuệ Việt Nam.
- Ngày 27/8/2019, Bộ KH&CN phối hợp Bộ Công thương đã tổ chức thành công Hội nghị “Hiệp định Thương mại tự do giữa Việt Nam và Liên minh châu Âu (EVFTA) - Một số cam kết quan trọng về sở hữu trí tuệ và những điều cần lưu ý”.
- Ngày 30/9/2019, tại trụ sở Tổ chức Sở hữu trí tuệ thế giới (WIPO), thay mặt Chính phủ Việt Nam, Bộ trưởng KH&CN Chu Ngọc Anh đã trao Văn kiện gia nhập Thỏa ước La Hay về đăng ký quốc tế kiểu dáng công nghiệp (Văn kiện Geneva 1999) cho Tổng giám đốc WIPO Francis Gurry. Thỏa ước sẽ chính thức có hiệu lực đối với Việt Nam sau 3 tháng tính từ ngày nộp Văn kiện.
- Xuất bản Sách vàng Sáng tạo Việt Nam 2019.
- Giải thưởng Sáng tạo KH&CN Việt Nam (VIFOTEC).
- Hội thi sáng tạo kỹ thuật toàn quốc.
- Cuộc thi Sáng tạo dành cho thanh thiếu niên nhi đồng toàn quốc lần thứ 15.
Nhóm xếp hạng
Năm 2019, Việt Nam tiếp tục tăng hạng (tăng 3 bậc) trong xếp hạng chỉ số đổi mới sáng tạo toàn cầu (GII): trong ba năm gần đây, thứ hạng của Việt Nam trong bảng xếp hạng GII có xu hướng được cải thiện trên mọi khía cạnh. Năm 2017, Việt Nam được xếp hạng 47/127, tăng 12 bậc so với xếp hạng năm 2016. Năm 2018, Việt Nam xếp hạng 45/126. Năm 2019, Việt Nam tiếp tục cải thiện vị trí, tăng ba bậc, lên vị trí 42/129.
Nhóm tôn vinh
GS.TSKH. Phạm Hoàng Hiệp - nhà khoa học đoạt Giải thưởng Tạ Quang Bửu được trao Giải thưởng Ramanujan danh giá
Giáo sư Phạm Hoàng Hiệp, Viện Toán học - Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam vừa được Trung tâm Quốc tế Vật lý lý thuyết (ICTP) trao Giải thưởng Ramanujan năm 2019. Giải thưởng lấy tên nhà toán học thiên tài Srinivasan Ramanujan (1887-1920), một nhà toán học Ấn Độ tự học nhưng đã có những phát hiện rất quan trọng khi còn rất trẻ. Giải Ramanujan được tài trợ bởi Bộ KH&CN Ấn Độ và Quỹ Abel của Viện Hàn lâm Khoa học và Nhân văn Na Uy với sự cộng tác của Liên đoàn Toán học quốc tế (IMU).
Giải thưởng Ramanujan được trao hàng năm cho một nhà toán học trẻ (dưới 45 tuổi) hoặc nhóm nhà khoa học trẻ có cống hiến cho công trình nhận giải ở các nước đang phát triển. Giải được trao lần đầu tiên năm 2005 cho Marcelo Viana, hiện nay là Viện trưởng Viện Toán lý thuyết và ứng dụng quốc gia nổi tiếng của Brazil (IMPA). Đến năm 2019, đã có 15 nhà khoa học trẻ được nhận giải Ramanujan, gồm: Argentina có 3 nhà khoa học; Braxin: 3; Trung Quốc: 3; Gabon: 1; Ấn Độ: 3; Mexico: 1 và mới đây nhất là Việt Nam với GS Phạm Hoàng Hiệp.
Giải thưởng ghi nhận những đóng góp nổi bật của GS Phạm Hoàng Hiệp trong lĩnh vực giải tích phức, đặc biệt trong lý thuyết đa thế vị mà ở đó anh đã có một kết quả nghiên cứu quan trọng về kỳ dị của hàm đa điều hòa dưới, phương trình Monge-Ampère phức và ngưỡng chính tắc với những ứng dụng quan trọng trong hình học đại số và hình học Kähler phức. Giải thưởng cũng ghi nhận những đóng góp của GS Phạm Hoàng Hiệp trong sự phát triển toán học ở Việt Nam.
Khơi thông nguồn lực đầu tư của xã hội, doanh nghiệp cho KH&CN
- Năm 2018, Tập đoàn Phenikaa thành lập hai viện nghiên cứu: Viện Nghiên cứu và Công nghệ Phenikaa (PRATI) và Viện Nghiên cứu Tiên tiến Thành Tây (PIAS). Năm 2019, Đại học Phenikaa đã khẳng định được vị trí, năng lực và hiệu quả của việc đầu tư cho nghiên cứu và phát triển từ Tập đoàn. Theo Google Scholar, trong 10 tháng đầu năm 2019, Đại học Phenikaa có hơn 130 công bố khoa học nằm trong danh mục các tạp chí quốc tế ISI và Scopus, vươn lên top đầu các cơ sở giáo dục đại học có nhiều nhà khoa học có công bố khoa học trên các tạp chí quốc tế đạt trên 1.000 trích dẫn. Tháng 10/2019, theo Tổ chức Nature Research, Đại học Phenikaa lọt top 10 trường đại học, viện nghiên cứu của Việt Nam dẫn đầu về chất lượng các bài báo trên 80 tạp chí khoa học quốc tế uy tín (được tổ chức này lựa chọn) từ 1/8/2018 đến 31/7/2019. Năm 2019, Đại học Phenikaa đã thành lập và ra mắt 9 nhóm nghiên cứu mạnh để tạo thành tập thể nghiên cứu có khả năng giải quyết các bài toán KH&CN lớn ở cả lĩnh vực nghiên cứu cơ bản và ứng dụng công nghệ.
- Năm 2019 cũng đánh dấu mốc quan trọng trong hoạt động đầu tư cho KH&CN của các doanh nghiệp khi Tập đoàn Vingroup công bố thành lập Viện Nghiên cứu Trí tuệ nhân tạo AI - VinAI Research (trực thuộc Công ty VinTech) vào tháng 4/2019. Viện thực hiện các nghiên cứu khoa học đột phá trong lĩnh vực AI và máy học mang tầm cỡ thế giới nhằm đưa Việt Nam vào bản đồ AI toàn cầu. Viện do TS Bùi Hải Hưng, một trong những tên tuổi hàng đầu trong lĩnh vực AI thế giới làm Viện trưởng. Mục tiêu của VinAI Research là xây dựng một lực lượng nòng cốt các chuyên gia hàng đầu về AI cho Tập đoàn Vingroup nói riêng và Việt Nam nói chung. Trong đó, nhiệm vụ quan trọng là ươm mầm những tài năng về AI cho Việt Nam trong tương lai, đồng thời tư vấn và chuyển giao kiến thức, công nghệ cho Tập đoàn hoặc các đối tác.