Sự trỗi dậy của các công nghệ nền tảng như AI và điện toán lượng tử đang làm thay đổi căn bản cách thức thế giới vận hành, từ cấu trúc kinh tế, chiến lược quốc phòng đến mô hình quản trị xã hội. Những gì từng là đề tài nghiên cứu trong phòng thí nghiệm, nay đã trở thành lực đẩy thực sự cho tăng trưởng kinh tế, đổi mới mô hình sản xuất và tái định nghĩa năng lực cạnh tranh quốc gia. Các tập đoàn công nghệ hàng đầu, từ Mỹ, châu Âu đến châu Á, đều tăng tốc đầu tư, thử nghiệm và thương mại hóa các sản phẩm AI, lượng tử với quy mô chưa từng có. Trong dòng chảy đó, Việt Nam đứng trước yêu cầu cấp bách phải chủ động nhập cuộc, để không bị bỏ lại phía sau, tận dụng những cơ hội chiến lược nhằm định vị lại vai trò trong chuỗi giá trị công nghệ toàn cầu. Câu chuyện về AI và lượng tử, vì thế, không còn là câu chuyện của tương lai, nó là thực tại, và là phép thử cho tầm nhìn phát triển của mỗi quốc gia.
Từ công cụ nghiên cứu đến động cơ tăng trưởng kinh tế
AI không còn chỉ là lĩnh vực hàn lâm của giới nghiên cứu hay sản phẩm thử nghiệm của các phòng lab công nghệ. Công nghệ này đang trở thành một động cơ tăng trưởng thực sự, định hình lại chuỗi giá trị công nghiệp toàn cầu. Minh chứng rõ nét là việc các tập đoàn công nghệ lớn đang đồng loạt chuyển dịch chiến lược, bắt tay hợp tác và mở rộng hạ tầng nhằm khai thác triệt để tiềm năng của AI. Đơn cử, Amazon Web Services (AWS) và Meta đã cùng khởi động chương trình hỗ trợ các startup phát triển giải pháp AI dựa trên mô hình ngôn ngữ Llama, không chỉ cung cấp công cụ mà còn đồng hành về nền tảng và tài nguyên tính toán. Song song đó, Backblaze - công ty chuyên về lưu trữ đám mây đã mở rộng trung tâm dữ liệu tại khu vực US-East để phục vụ các tác vụ AI và điện toán hiệu năng cao (HPC), trong khi Glenn Lockwood, chuyên gia hạ tầng dữ liệu hàng đầu, gia nhập VAST với mục tiêu xây dựng thế hệ hạ tầng AI tiếp theo.
Kể từ năm 2006, Amazon Web Services đã trở thành nền tảng đám mây toàn diện và được áp dụng rộng rãi nhất trên thế giới.
Tác động kinh tế của AI đã vượt xa phạm vi công nghệ. TSMC - nhà sản xuất bán dẫn lớn nhất thế giới, báo cáo lợi nhuận quý II/2025 tăng tới 61%, chủ yếu nhờ vào đơn đặt hàng chip phục vụ AI và HPC. Con số này không chỉ thể hiện vai trò trung tâm của AI trong ngành bán dẫn, mà còn cho thấy sức lan tỏa của nó đến mọi tầng nấc của nền kinh tế kỹ thuật số. Cuộc đua đang không chỉ nằm ở mô hình AI tốt hơn, mà ở khả năng làm chủ toàn bộ chuỗi từ dữ liệu, phần cứng, nền tảng đến ứng dụng.
Sự cạnh tranh trong lĩnh vực AI cũng ngày càng phân tán về mặt địa lý. Trung Quốc, thông qua Moonshot AI - startup được Alibaba hậu thuẫn, đã giới thiệu mô hình ngôn ngữ mã nguồn mở Kimi K2 với quy mô tham số lên tới 1 nghìn tỷ. Đây là cột mốc không nhỏ, thể hiện tham vọng tạo đối trọng với các mô hình phương Tây và mở ra nguy cơ phân tách các hệ sinh thái AI theo vùng ảnh hưởng. Điều này không chỉ tác động đến vấn đề tiêu chuẩn kỹ thuật hay đạo đức AI, mà còn đặt ra câu hỏi về chủ quyền dữ liệu, kiểm soát thuật toán và định hình hành vi người dùng trong không gian số.
Ngay cả những ông lớn từng thống trị lĩnh vực phần cứng như Intel cũng đang tái cấu trúc để thích nghi với xu thế mới. Hãng công nghệ này đã chính thức chuyển trọng tâm sang các lĩnh vực AI biên (Edge AI) và AI tác tử (Agentic AI), những phân khúc mang tính ứng dụng cao trong thiết bị đầu cuối, thành phố thông minh và robot tự động. Đây là sự điều chỉnh chiến lược quan trọng, không chỉ để tránh đối đầu trực diện với các ông lớn AI đám mây, mà còn để tận dụng ưu thế kỹ thuật và năng lực sản xuất chip đặc thù vốn là thế mạnh của Intel.
Bước chuyển mình từ lý thuyết sang ứng dụng
Nếu như AI đang tạo ra sự thay đổi sâu rộng về mặt ứng dụng, thì điện toán lượng tử lại cho thấy một bước nhảy vọt trong tư duy và phương pháp xử lý bài toán. Từ một lĩnh vực từng bị xem là xa vời và đầy bất định, điện toán lượng tử giờ đây đã bắt đầu hiện diện trong các chiến lược công nghệ dài hạn, được đầu tư bài bản cả ở khu vực công lẫn tư. Không còn là những công bố mang tính học thuật, các ứng dụng lượng tử đang từng bước chuyển dịch sang thực tế, đặc biệt trong các lĩnh vực cần xử lý hệ thống phức tạp mà máy tính cổ điển không đáp ứng được.
Một ví dụ tiêu biểu là sự hợp tác giữa IBM và Moderna - hai cái tên hàng đầu trong lĩnh vực công nghệ và y dược. Với mục tiêu tăng tốc quá trình khám phá thuốc, hai bên đang sử dụng máy tính lượng tử để mô phỏng cấu trúc phân tử, một nhiệm vụ vốn rất tốn kém và gần như không thể giải quyết hiệu quả bằng máy tính truyền thống. Kết quả không chỉ mở ra kỳ vọng rút ngắn chu kỳ nghiên cứu lâm sàng, mà còn đặt nền móng cho một kỷ nguyên mới trong y sinh học, nơi các liệu pháp điều trị có thể được thiết kế “đúng người, đúng thuốc” nhờ vào năng lực tính toán lượng tử.
Điện toán lượng tử mở ra khả năng giải quyết vấn đề vượt trội trong nhiều lĩnh vực.
Ở chiều ngược lại, các quốc gia cũng không đứng ngoài cuộc chơi. Ấn Độ, thông qua chương trình “Sứ mệnh Lượng tử Quốc gia”, đã mạnh tay đầu tư 32 triệu USD vào QpiAI - startup “nội địa” đang phát triển nền tảng điện toán lượng tử. Đây không chỉ là khoản tài trợ đơn lẻ, mà là minh chứng cho xu hướng nhà nước chủ động xây dựng năng lực lượng tử như một yếu tố đảm bảo an ninh công nghệ trong dài hạn. Tại châu Âu, sự hợp tác giữa Oxford Ionics và Iceberg Quantum lại tập trung vào việc phát triển máy tính lượng tử “chịu lỗi”, yếu tố then chốt để chuyển từ nguyên mẫu thử nghiệm sang hệ thống có thể vận hành ổn định và ứng dụng ở quy mô công nghiệp.
Sự đa dạng trong cách tiếp cận, từ nghiên cứu khoa học, đầu tư mạo hiểm, hợp tác liên ngành đến sáng kiến cấp quốc gia, cho thấy điện toán lượng tử đang dần hình thành một hệ sinh thái công nghiệp non trẻ nhưng đầy triển vọng. Các lĩnh vực như tài chính, vật liệu mới, bảo mật thông tin hay logistics có thể sẽ là những “người hưởng lợi” đầu tiên khi công nghệ này đạt ngưỡng thương mại hóa. Và cũng như AI, lợi thế không thuộc về những ai theo sau.
Việt Nam trước ngã rẽ công nghệ: Cơ hội chiến lược và yêu cầu hành động
AI và điện toán lượng tử đang tái định hình cán cân công nghệ toàn cầu, đồng thời mở ra cửa sổ cơ hội chiến lược cho những quốc gia biết nắm bắt đúng thời điểm. Việt Nam, với tiềm năng tăng trưởng và hệ sinh thái số đang hình thành, có cơ hội vươn lên nếu lựa chọn đúng hướng đi và đầu tư quyết liệt.
AI và lượng tử không chỉ mang lại tiềm năng đổi mới mô hình sản xuất, mà còn tạo ra không gian phát triển cho kinh tế số, từ nông nghiệp thông minh, tài chính đến hành chính công. Xu hướng dịch chuyển chuỗi cung ứng công nghệ đang mang lại cơ hội thu hút đầu tư R&D, miễn là Việt Nam sẵn sàng về thể chế và hạ tầng.
Tuy nhiên, khoảng cách kỹ năng số, sự phụ thuộc công nghệ ngoại nhập và nguy cơ tụt hậu nếu không đổi mới nhanh chóng là những thách thức hiện hữu. Nếu không được giải quyết, chúng sẽ cản trở mọi nỗ lực ứng dụng công nghệ vào thực tiễn.
Trước tình hình đó, Việt Nam cần đẩy mạnh đầu tư vào nghiên cứu, phát triển hạ tầng số, và khẩn trương hoàn thiện hành lang pháp lý cho các công nghệ mới. Đồng thời, hệ thống giáo dục và chính sách nhân lực cần cải tổ để tạo ra đội ngũ chuyên gia có khả năng làm chủ công nghệ lõi, đặc biệt trong các lĩnh vực như học máy, lượng tử và bảo mật dữ liệu.
Chính phủ cũng cần đi đầu trong ứng dụng công nghệ số, biến các dịch vụ công thành nơi thử nghiệm và hoàn thiện các giải pháp công nghệ. Quan trọng hơn cả, Việt Nam cần chủ động tham gia sâu hơn vào các sáng kiến AI và lượng tử toàn cầu không chỉ để học hỏi, mà để định hình và bảo vệ lợi ích quốc gia trong một thế giới công nghệ đang tái cấu trúc mạnh mẽ.
Trong 5 đến 10 năm tới, Việt Nam sẽ phải đưa ra những quyết định then chốt về định hướng công nghệ. Đó không chỉ là câu chuyện lựa chọn lĩnh vực ưu tiên, mà là bài toán toàn diện về năng lực hấp thụ, năng lực đổi mới và khả năng điều phối chính sách liên ngành. Bước đi hôm nay sẽ định hình vị thế ngày mai, và con đường phía trước, dù nhiều thách thức, vẫn là cơ hội lịch sử nếu được nắm bắt kịp thời và hành động quyết đoán.
Lê Trọng Tài