Mở nhưng chưa “mở”
Báo cáo khẳng định, việc công khai thông tin, xây dựng cơ sở dữ liệu mở có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong bối cảnh chuyển đổi số hiện nay. Các thông tin được Nhà nước công khai không chỉ có ý nghĩa rất lớn trong việc bảo đảm tính công khai, minh bạch hoạt động của chính quyền mà còn giúp doanh nghiệp có thêm thông tin để ra các quyết định kinh doanh, mang lại hiệu quả kinh tế cao hơn. Mặc dù vậy, trong quá trình thảo luận chính sách, không ít trường hợp cơ quan nhà nước ngần ngại công bố các cơ sở dữ liệu vì việc công khai này không chỉ khiến các cơ quan thêm việc mà còn tạo tâm lý Nhà nước bỏ công sức thu thập dữ liệu mà doanh nghiệp hoặc các đơn vị tư vấn thị trường lại được sử dụng miễn phí để mang lại lợi nhuận. Tuy nhiên, cần nhận thức rõ rằng đây là một dịch vụ công mà Nhà nước thực hiện vì sự phát triển của xã hội.
Mở ở đâu? Khoản 2 Điều 17 Nghị định số 47/2020/NĐ-CP16 giao cho các bộ, ngành, tỉnh tự ban hành danh mục dữ liệu mở trong phạm vi quản lý của mình. Theo Báo cáo thì quy định như vậy không tạo ra động lực “mở” dữ liệu từ phía cơ quan nhà nước và do đó các dữ liệu cần mở lại tiếp tục vẫn “đóng”. Theo thống kê của Bộ Thông tin và Truyền Thông, ngoại trừ Đại học Quốc gia Hà Nội là đơn vị cung cấp đến 95,6% dữ liệu, các đơn vị khác chỉ cung cấp trên dưới 1%, thậm chí có đơn vị chưa mở dữ liệu nào. Việc chậm cấp phép dữ liệu mở sẽ không thúc đẩy việc khai thác giá trị kinh tế to lớn từ nguồn dữ liệu này.
Luật Tiếp cận thông tin 2016 đã quy định công dân được quyền tiếp cận các thông tin này dưới hình thức đọc, xem, nghe, ghi chép, sao chép và chụp thông tin. Một trong các hình thức công khai thông tin là hình thức điện tử, trên Cổng thông tin điện tử, trang thông tin điện tử của cơ quan nhà nước. Nguồn dữ liệu này tương đối dồi dào và tương đối dễ dàng để trở thành dữ liệu mở.
Mở như thế nào? Dự thảo Quyết định của Thủ tướng Chính phủ ban hành Danh mục dữ liệu mở của cơ quan nhà nước ưu tiên công khai cũng đã tiếp cận theo hướng khai thác các nguồn thông tin đã công khai như vừa nói ở trên. Tuy nhiên, cách tiếp cận này cũng chỉ là bước mở đầu theo nguyên tắc sử dụng các dữ liệu mặc định mở theo quy định pháp luật và chấp nhận bất kỳ hình thức chia sẻ nào, kể cả các định dạng thô. Cách tiếp cận này có ưu điểm là tính khả thi của việc thực hiện cao do các dữ liệu này đã sẵn có (cơ quan nhà nước đã thu thập theo yêu cầu quản lý của mình), được quy định là thông tin được phép tiếp cận, và không yêu cầu về hình thức chia sẻ. Tuy nhiên, về lâu dài, cách tiếp cận có nhược điểm vì chú ý nhiều đến số lượng, mà có thể thiếu hiệu quả về mặt kinh tế do chưa chú trọng mở các dữ liệu có giá trị cao, hoặc chưa mở các bộ dữ liệu có thể kết hợp với nhau.
Mở quyền sử dụng hay không? Trước hết, phải khẳng định rằng dữ liệu là một loại tài sản, và do đó, khi Nhà nước mở dữ liệu, thực chất Nhà nước đang trao cho người sử dụng các quyền sử dụng tài sản. Nhà nước có thể thực hiện quyền này thông qua quy định tại văn bản pháp luật hoặc thông qua Giấy phép mở. Giấy phép mở thực chất là một hành vi pháp lý đơn phương của chủ sở hữu tài sản (Nhà nước, thông qua cơ quan nhà nước được trao quyền quản lý, sử dụng) cho các chủ thể khác theo quy định của Bộ luật Dân sự. Do đó, pháp luật về dữ liệu mở nên cân nhắc ban hành quy định về Giấy phép mở, trong đó có đầy đủ nội dung về quyền và nghĩa vụ của người sử dụng (tương tự như điều khoản sử dụng). Cơ quan nhà nước nào thực hiện mở dữ liệu sẽ sử dụng Giấy phép mở đó (mà không phải soạn thảo lại).
Một số thông tin, cơ sở dữ liệu cần được “mở”
Dữ liệu đấu thầu
Báo cáo của VCCI cho biết, hoạt động đấu thầu có đảm bảo cạnh tranh, hiệu quả phụ thuộc rất lớn vào nguồn thông tin đấu thầu. Tuy nhiên, hiện nay, các thông tin, dữ liệu đấu thầu chỉ có thể tiếp cận ở dạng nguyên bản (dữ liệu thô) và việc tiếp cận, lưu trữ tương đối khó khăn vì yếu tố tương thích phần mềm. Việc này gây khó khăn cho các bên có nhu cầu tham gia thầu và sử dụng đấu thầu trong hoạt động mua sắm của mình.
Nhận thấy nhu cầu thị trường, Công ty cổ phần phát triển nguồn mở Việt Nam (VINADES) cung cấp phần mềm Dauthau.info - phần mềm có chức năng tổng hợp thông tin thầu. Phần mềm này cung cấp các dịch vụ giá trị gia tăng cho nhà thầu như cung cấp chế độ tìm kiếm nâng cao và gửi thông tin gói thầu theo yêu cầu của nhà thầu cho nhà thầu; phân tích quan hệ giữa các bên mời thầu với các nhà thầu… từ các thông tin về đấu thầu được đăng tải công khai trên Hệ thống mạng đấu thầu quốc gia. Dịch vụ mà doanh nghiệp đang cung cấp được đánh giá là cung cấp tiện ích cho nhiều bên: giúp các doanh nghiệp khác nắm bắt được cơ hội kinh doanh và dễ dàng xây dựng chiến thuật thầu dựa trên các dữ liệu được phân tích; giúp tăng cơ hội cạnh tranh và hiệu quả của hoạt động đấu thầu, từ đó tiết kiệm chi phí mua sắm công.
Phần mềm Dauthau.info - phần mềm có chức năng tổng hợp thông tin thầu.
Tuy nhiên, mặc dù các thông tin mà doanh nghiệp sử dụng là thông tin công khai bắt buộc, nhưng doanh nghiệp lại không thể khai thác nó để cung cấp dịch vụ gia tăng, do chưa được coi là dữ liệu mở. Vì lý do đó, cơ quan quản lý đã có văn bản cho rằng việc doanh nghiệp sử dụng dữ liệu về đấu thầu do các bên mời thầu, nhà thầu, nhà đầu tư đăng tải trên Mạng đấu thầu quốc gia khi chưa được cho phép của cơ quan quản lý là chưa phù hợp với các quy định pháp luật. Do vậy, pháp luật về đấu thầu nên bổ sung quy định coi dữ liệu đấu thầu là dữ liệu mở và cung cấp các định dạng dữ liệu mở, có thể đọc bằng máy, chẳng hạn CSV, ODS, JSON, XML.
Cơ sở dữ liệu về thanh tra
Một trong những lý do khiến cho việc thanh tra hiện nay còn chồng chéo, chưa thực sự minh bạch là vì chưa có cơ sở dữ liệu dùng chung công khai về hoạt động thanh tra. Việc triển khai một cơ sở dữ liệu thống nhất và một cổng thông tin điện tử về hoạt động thanh tra có thể giúp minh bạch hoá hoạt động này, giúp loại bỏ toàn bộ chồng chéo, trùng lặp giữa các cuộc thanh tra, đồng thời tạo điều kiện để xã hội giám sát hoạt động thanh tra, bảo vệ quyền lợi của cả đối tượng thanh tra và các bên khác có liên quan, ngăn chặn tình trạng lạm dụng thanh tra để nhũng nhiễu.
Luật Thanh tra vừa mới được ban hành cuối năm 2022 và vấn đề chống chồng chéo, công khai, minh bạch hoạt động thanh tra là một nội dung quan trọng được thảo luận. Tuy nhiên, Luật chưa có quy định về việc công khai thông tin về hoạt động thanh tra trên cùng một nền tảng cơ sở dữ liệu. Chính vì vậy, Báo cáo của VCCI cho rằng, Cổng thông tin điện tử về hoạt động thanh tra nên do Thanh tra Chính phủ xây dựng và quản lý. Mỗi cơ quan nhà nước có quyền thanh tra sẽ được Thanh tra Chính phủ cấp tài khoản để chủ động đăng tải thông tin. Các cơ quan này sẽ phải đăng tải công khai Kế hoạch thanh tra định kỳ cũng như các Quyết định tra từng doanh nghiệp. Nếu cần thiết và được sự đồng ý của đối tượng thanh tra, cơ quan nhà nước cũng có thể đăng tải kết luận thanh tra.
Thông tin về chất lượng giải quyết chi trả bảo hiểm
Hiện nay, trước khi giao kết hợp đồng bảo hiểm, khách hàng có thể so sánh dịch vụ cùng loại của các doanh nghiệp bảo hiểm khác nhau theo các tiêu chí về giá và quyền lợi trong hợp đồng. Tuy nhiên, khách hàng rất khó có thể đánh giá được chất lượng giải quyết hồ sơ để so sánh giữa các bên cung cấp với nhau, do các thông tin này hiện vẫn chưa được công bố. Vì thế, các doanh nghiệp không có nhiều động lực để cải thiện chất lượng giải quyết hồ sơ qua đó thu hút thêm khách hàng so với các đối thủ cạnh tranh. Do vậy, Báo cáo của VCCI kiến nghị pháp luật về kinh doanh bảo hiểm cần đưa ra quy định công khai các thông tin về chất lượng cho từng loại sản phẩm bảo hiểm của từng doanh nghiệp để thúc đẩy các doanh nghiệp cạnh tranh nâng cao chất lượng dịch vụ.
VVH