Quá trình hình thành Giải thưởng mang tên cố GS Tạ Quang Bửu
Cố GS Tạ Quang Bửu - nguyên Bộ trưởng Bộ Quốc phòng, Bộ trưởng Bộ Đại học và Trung học chuyên nghiệp (nay là Bộ Giáo dục và Đào tạo) - là người có công lao to lớn trong việc xây dựng và phát triển các lĩnh vực khoa học cơ bản ở Việt Nam.
Năm 2012, Tạp chí Tia Sáng đề xuất với lãnh đạo Bộ KH&CN phương án tổ chức Giải thưởng mang tên GS Tạ Quang Bửu cho các nhà nghiên cứu cơ bản trong lĩnh vực khoa học tự nhiên, là tác giả của các công trình xuất sắc đăng tải trên các tạp chí quốc tế có uy tín. Dự thảo ban đầu đề xuất xét thưởng cho 4 ngành (Toán học, Vật lý, Hóa học, Sinh học), sau đó có thể mở rộng sang một số chuyên ngành khác. Giải thưởng dự kiến được trao cho các cá nhân hoặc nhóm nghiên cứu đang làm việc ở cả trong và ngoài nước, có thành tích nghiên cứu khoa học xuất sắc trong các môn khoa học cơ bản thuộc lĩnh vực khoa học tự nhiên. Quỹ Phát triển KH&CN Quốc gia, với chức năng tài trợ nghiên cứu cơ bản được giao phối hợp với các đơn vị trong Bộ KH&CN chuẩn bị quy chế và tổ chức triển khai Giải thưởng.
Theo Quy chế Giải thưởng do Bộ KH&CN ban hành tháng 8/2013, mỗi năm, Giải thưởng được trao tặng tối đa cho 3 nhà khoa học là tác giả công trình khoa học xuất sắc và một nhà khoa học trẻ. Các giải thưởng được xem xét, trao tặng cho các nhà khoa học thực hiện công trình nghiên cứu tại Việt Nam thuộc tất cả các ngành trong lĩnh vực khoa học tự nhiên và kỹ thuật. Các hồ sơ tham dự Giải thưởng được đánh giá thông qua các Hội đồng khoa học chuyên ngành của Quỹ Phát triển KH&CN Quốc gia và Hội đồng Giải thưởng bao gồm các Chủ tịch Hội đồng khoa học chuyên ngành, một nhà khoa học Việt Nam ở nước ngoài và một nhà khoa học nước ngoài ở Việt Nam. Thành phần các Hội đồng đánh giá về cơ bản được giữ nguyên trong các năm qua. Quy chế Giải thưởng hướng tới chất lượng, hội nhập trong nghiên cứu khoa học, đảm bảo thủ tục đăng ký tham gia xét tặng Giải thưởng đơn giản, quá trình xem xét, đánh giá hồ sơ khách quan, chính xác.
Các nhà khoa học và công trình đã được trao tặng Giải thưởng
Ngày 30/10/2013, thông báo mời nộp hồ sơ đề nghị xét tặng Giải thưởng Tạ Quang Bửu lần đầu tiên (năm 2014) được công bố rộng rãi trên Cổng thông tin điện tử của Bộ KH&CN và Quỹ Phát triển KH&CN Quốc gia, đồng thời được gửi tới các trường đại học, viện nghiên cứu trên khắp cả nước nhằm giới thiệu về Giải thưởng. Sau 6 năm triển khai, Giải thưởng Tạ Quang Bửu đã thu hút được sự quan tâm, ủng hộ của cộng đồng khoa học Việt Nam. Tính đến hết năm 2020, 16 nhà khoa học là tác giả của các công trình khoa học xuất sắc và 3 nhà khoa học trẻ đã được trao tặng Giải thưởng trong tổng số hơn 300 hồ sơ đăng ký tham dự.
Cho đến nay, các công trình và nhà khoa học đoạt Giải thưởng đều đáp ứng mục tiêu của Giải thưởng là nhằm động viên, khích lệ các nhà khoa học thực hiện các nghiên cứu cơ bản xuất sắc, góp phần tạo nên môi trường nghiên cứu trong nước thuận lợi, hội nhập quốc tế, thể hiện qua một số điểm sau:
- Chất lượng của các công trình được trao tặng Giải thưởng là những dấu ấn rõ nét, góp phần quan trọng tạo nên uy tín của Giải thưởng. Các công trình đều được các Hội đồng khoa học chuyên ngành đánh giá cao về chất lượng nghiên cứu, có ý nghĩa khoa học, tác động đến vấn đề, chuyên ngành nghiên cứu và đều được xếp thứ hạng cao trong Danh mục tạp chí của Web of Science và Scimago (top 10%).
- Yếu tố nội lực trong nghiên cứu cũng là nét đặc biệt của các công trình đoạt giải. Theo quy định, các công trình được thực hiện tại Việt Nam và nhà khoa học đoạt giải phải là người có đóng góp quan trọng nhất đối với công trình (được các đồng tác giả khác của công trình xác nhận). Số lượng các công trình đoạt giải được công bố với toàn bộ các tác giả trong nước chiếm trên 50%, thể hiện tính tự lực trong việc thực hiện và công bố công trình khoa học xuất sắc của các nhà khoa học Việt Nam.
- Tính xuất sắc của công trình khoa học đăng ký Giải thưởng là tiêu chí duy nhất khi xem xét, đánh giá xét chọn Giải thưởng. Tuy nhiên, sau 7 năm thực hiện, Giải thưởng được phân bố đa dạng với nhà khoa học ở các độ tuổi (37-64 tuổi với Giải thưởng chính), giới tính (18 nam, 2 nữ), vùng miền trên cả nước (miền Bắc 14, miền Trung 2, miền Nam 4). Giải thưởng được trao cho các nhà khoa học thuộc đầy đủ các ngành trong khoa học tự nhiên và kỹ thuật, với các công trình tính lý thuyết thuần túy (thuộc các ngành Toán học, Vật lý, Khoa học thông tin và máy tính), cũng như các công trình có tính ứng dụng cao, sát với thực tế của Việt Nam (thuộc các ngành Vật lý - vật liệu, Hóa học, Khoa học trái đất và môi trường, Y dược, Nông nghiệp).
Việc hình thành và triển khai Giải thưởng Tạ Quang Bửu đã góp phần quan trọng tạo nên hoạt động thường niên có ý nghĩa, thúc đẩy hoạt động KH&CN, được cộng đồng khoa học chờ đón và ủng hộ. Mỗi năm, thông tin về nhà khoa học, công trình đoạt giải đều có nét thú vị riêng:
- Năm 2014, năm đầu tiên triển khai, 4 nhà khoa học đã được đề cử trao tặng Giải thưởng. Đây đều là các nhà khoa học có kinh nghiệm, có thành tích công bố tốt và có uy tín cao trong cộng đồng khoa học Việt Nam. Giải thưởng đầu tiên được trao cho 2 nhà khoa học trong lĩnh vực Toán học và Vật lý, là các ngành có số lượng công bố quốc tế và lực lượng nghiên cứu nổi bật trong nghiên cứu cơ bản tại Việt Nam.
- Năm 2015, Giải thưởng đã được mở rộng sang lĩnh vực Khoa học thông tin và máy tính, Khoa học trái đất và môi trường, đồng thời Giải thưởng dành cho nhà khoa học trẻ cũng lần đầu tiên được trao trong lĩnh vực Toán học.
- Năm 2016 là dấu mốc cho việc trẻ hoá độ tuổi của các nhà khoa học đoạt Giải thưởng. Hai nhà khoa học đoạt Giải thưởng chính ở độ tuổi 40-45, thấp hơn nhiều tuổi trung bình của 2 năm trước (55 tuổi).
- Năm 2017, lần đầu tiên Giải thưởng được trao cho các nhà khoa học ở khu vực miền Trung và miền Nam. Đây cũng là lần đầu tiên Giải thưởng được trao cho nhà khoa học trong lĩnh vực Hoá học.
- Năm 2018, Giải thưởng tiếp tục mở rộng sang lĩnh vực Khoa học nông nghiệp.
- Năm 2019, Giải thưởng được trao tặng cho 3 nhà khoa học trong lĩnh vực Vật lý, Khoa học kỹ thuật và công nghệ, Khoa học y dược, đánh dấu việc Giải thưởng đã bao trùm toàn bộ 8 ngành trong lĩnh vực khoa học tự nhiên và kỹ thuật. Đây cũng là năm đầu tiên Giải thưởng được trao tặng cho nhà khoa học nữ.
- Năm 2020, lần đầu nhà khoa học trẻ khu vực miền Nam được trao Giải thưởng (cả ba nhà khoa học đoạt Giải thưởng đều từ khu vực miền Nam và miền Trung). Năm 2020, nhà khoa học nữ tiếp tục được trao Giải thưởng.
Những yếu tố tạo nên thành công của Giải thưởng
Nhìn lại chặng đường đã đi qua, tuy không dài nhưng Giải thưởng Tạ Quang Bửu đã bước đầu tạo được uy tín và niềm tin trong cộng đồng khoa học Việt Nam, thu hút sự quan tâm của xã hội. Có thể tổng kết một số yếu tố góp phần tạo nên những thành công của Giải thưởng trong 7 năm vừa qua như sau:
Một là, hồ sơ đề nghị trao tặng Giải thưởng đơn giản, giảm tối đa các thủ tục hành chính. Bên cạnh các hồ sơ ứng cử, Ban Tổ chức còn khuyến khích các cá nhân, tổ chức KH&CN, các Hội đồng khoa học chuyên ngành đề cử các ứng viên tiềm năng tham gia Giải thưởng. Nhờ vậy, số lượng các hồ sơ được đề cử tham dự Giải thưởng tăng lên về số lượng và chất lượng qua các năm.
Hai là, các Hội đồng khoa học chuyên ngành và Hội đồng Giải thưởng làm việc nghiêm túc và có chất lượng. Các hồ sơ tham dự Giải thưởng được đánh giá thông qua Hội đồng khoa học chuyên ngành và Hội đồng Giải thưởng (bao gồm Chủ tịch các Hội đồng khoa học chuyên ngành và các nhà khoa học xuất sắc, có uy tín quốc tế như: GS.TS Pierre Darriulat, GS.TS Ngô Bảo Châu, GS.TS Trịnh Xuân Thuận, GS.TS Vũ Hà Văn, PGS.TS Đoàn An Hải, GS.TS Nguyễn Thục Quyên, GS.TS Đàm Thanh Sơn). Hội đồng Giải thưởng xem xét, đề xuất công trình đoạt Giải thưởng trên cơ sở đánh giá của các Hội đồng khoa học chuyên ngành và chuyên gia phản biện quốc tế.
Trong số các nhà khoa học tham gia Hội đồng Giải thưởng, đặc biệt phải kể tới GS.TS Ngô Việt Trung đã có nhiều đóng góp quan trọng trong quá trình xây dựng và triển khai quy chế của Giải thưởng, đồng thời 5 lần giữ trọng trách Chủ tịch Hội đồng Giải thưởng (các năm 2014, 2015, 2018-2020); GS.TS Pierre Darriulat, nhà khoa học uy tín trong lĩnh vực vật lý đã có nhiều năm làm việc tại Việt Nam, tham gia Hội đồng Giải thưởng liên tiếp trong 6 năm (2014-2019) với nhiều ý kiến tâm huyết và mạnh mẽ, chú trọng vào việc khuyến khích hoạt động nghiên cứu tại Việt Nam, tăng cường năng lực cho các nhóm nghiên cứu hay hỗ trợ các nhà khoa học trẻ.
GS Ngô Việt Trung điều hành phiên họp của Hội đồng Giải thưởng Tạ Quang Bửu năm 2020.
Ba là, sự quan tâm của Lãnh đạo Đảng và Nhà nước, Lãnh đạo Bộ KH&CN, các tổ chức KH&CN và cá nhân các nhà khoa học. Trong quá trình tổ chức Giải thưởng, Ban Tổ chức luôn nhận được sự quan tâm, chỉ đạo sát sao của Lãnh đạo Đảng và Nhà nước, Lãnh đạo Bộ KH&CN. Hàng năm, kỷ niệm Ngày KH&CN Việt Nam (18/5) cũng là dịp để Bộ KH&CN tổ chức Lễ trao giải với sự tham dự của hàng trăm tổ chức KH&CN, các nhà khoa học có uy tín nhằm tôn vinh các nhà khoa học đoạt Giải. Bên cạnh đó, Giải thưởng cũng nhận được sự ủng hộ nhiệt tình của các trường đại học, viện nghiên cứu trong việc tuyên truyền, khuyến khích và tạo điều kiện cho các nhà khoa học đang công tác đăng ký tham dự.
Từ những năm đầu tổ chức đến nay, kinh phí của Giải thưởng đều được lấy từ nguồn xã hội hóa. Mức tiền thưởng 200 triệu đồng (Giải thưởng chính) và 50 triệu đồng (Giải thưởng trẻ) là nguồn động viên lớn cho các nhà khoa học. Cơ quan Thường trực Giải thưởng đã nhận được sự ủng hộ quý báu từ các tổ chức KH&CN, doanh nghiệp đóng góp, hỗ trợ kinh phí trao tặng Giải thưởng. Đặc biệt, nguyên Bộ trưởng Nguyễn Quân đã hỗ trợ một Giải thưởng chính trong những năm đầu tiên, khi việc tìm kiếm nguồn kinh phí trao Giải thưởng còn khó khăn. Tập đoàn Minh Long đã hỗ trợ thiết kế và gia công bộ huy chương Giải thưởng với công nghệ sứ mạ vàng tiên tiến, sử dụng trong nhiều năm. Tập đoàn Phenika đã cam kết hỗ trợ kinh phí cho toàn bộ các Giải thưởng trong 3 năm (2019-2021).
Bốn là, quá trình làm việc chuyên nghiệp và có trách nhiệm của Ban Tổ chức Giải thưởng và các đơn thực hiện. Tham gia tổ chức triển khai Giải thưởng Tạ Quang Bửu là vinh dự, đồng thời cũng là trách nhiệm nặng nề. Ý thức được vấn đề đó, trong quá trình triển khai Giải thưởng, Ban Tổ chức và các đơn vị thực hiện luôn thực hiện nhiệm vụ với tinh thần trách nhiệm cao, cẩn trọng trong công tác tổ chức, tránh để xảy ra các sai sót, làm ảnh hưởng đến uy tín của Giải thưởng. Hàng năm, sau mỗi lần trao giải, Ban Tổ chức và Cơ quan thường trực đều tiến hành rút kinh nghiệm, tham khảo ý kiến của các nhà khoa học, nhà quản lý để hoàn thiện công tác tổ chức Giải thưởng cho các năm tiếp theo. Nhờ chú trọng công tác tuyên truyền, thông tin về Giải thưởng, phương thức làm việc nghiêm túc, khách quan trong quá trình đánh giá, số lượng và chất lượng các hồ sơ đề nghị tham dự Giải thưởng hàng năm ổn định và có xu hướng tăng dần.
Bên cạnh một số kết quả bước đầu, Bộ KH&CN chỉ đạo các đơn vị thực hiện tiếp tục đẩy mạnh hơn nữa chất lượng công tác tổ chức, tuyên truyền về Giải thưởng, hoàn thiện các tiêu chí đánh giá cũng như nâng cao chất lượng của các phản biện quốc tế, tìm kiếm và hợp tác với các nhà khoa học Việt Nam có uy tín ở nước ngoài, mời tham gia Hội đồng Giải thưởng. Có như vậy, Giải thưởng Tạ Quang Bửu mới tiếp tục giữ vững uy tín và ngày càng tiệm cận với đẳng cấp quốc tế. Trong quá trình tổ chức Giải thưởng, một số vấn đề cũng được tranh luận và đặt ra như có nên trao Giải thưởng cho tập thể nhóm nghiên cứu, các cụm công trình, cho riêng từng ngành trong lĩnh vực khoa học tự nhiên và kỹ thuật hoặc trao tặng riêng cho lĩnh vực nghiên cứu lý thuyết và thực nghiệm. Ban Tổ chức và Cơ quan thường trực Giải thưởng sẽ tiếp tục nghiên cứu, tham khảo ý kiến của các nhà khoa học có uy tín và kinh nghiệm trước khi đưa ra quyết định thay đổi quy chế hiện nay của Giải thưởng.
Nhìn lại chặng đường đã qua để tiếp tục hoàn thiện mình, Quỹ Phát triển KH&CN Quốc gia với vai trò là Cơ quan thường trực Giải thưởng sẽ luôn cố gắng phối hợp với các đơn vị của Bộ triển khai thật tốt, tìm ra được các công trình xuất sắc để trao tặng Giải thưởng.