Một vài nét về cây Đậu núi sacha inchi
Cây Đậu núi sacha inchi
Đậu núi sacha inchi (tên khoa học là Plukenetia volubilis L.) còn được gọi bằng nhiều tên khác nhau như Inca inchi, Inca nut, Sacha peanut... Các nghiên cứu cho thấy, Đậu núi sacha inchi là cây đa tác dụng, về lâm nghiệp có thể coi là cây che phủ, chống xói mòn cho đất dốc; về trồng trọt, là cây công nghiệp lâu năm; về giá trị sử dụng có thể xếp vào nhóm cây lấy hạt để sản xuất dầu và protein thực vật chất lượng cao, cây thực phẩm giàu dinh dưỡng hoặc cây dược liệu quý.
Cuối thế kỷ XX, một số nhà nghiên cứu đã phát hiện và công bố giá trị dinh dưỡng cao của lá, hạt, dầu và khô dầu Đậu núi sacha inchi. Sau những phát hiện và công bố này, Đậu núi sacha inchi được gieo trồng khá nhiều ở Mỹ (miền Trung, Nam và Tây Nam Florida) rồi vươn tới Đông Nam Á (Thái Lan, Myanmar, Lào, Campuchia). Một khảo sát của các nhà khoa học Việt Nam năm 2017 cho biết, diện tích trồng Đậu núi sacha inchi tại Thái Lan đã lên tới 6.000 ha, còn tại Campuchia là 20.000 ha. Trên thị trường các nước này đã xuất hiện rất nhiều loại sản phẩm có giá trị cao được làm từ các bộ phận rễ, thân, lá, quả, hạt và khô dầu Đậu núi Sacha inchi. Hiện nay, sản phẩm dầu ăn, bột protein, dược phẩm và mỹ phẩm làm từ hạt Đậu núi sacha inchi có nhu cầu tiêu thụ mạnh tại các thị trường lớn như Mỹ, Canada, châu Âu, Úc, Nhật Bản, Hàn Quốc...
Giá trị của cây Đậu núi sacha inchi
Các nghiên cứu cho thấy, hạt Đậu núi sacha inchi chứa 41-54% dầu, 25-27% protein và vitamin A, E, C, B1, B6, iôt, chất xơ và các chất chống ôxy hóa. Thành phần dầu có trên 90% là các axít béo không no, trong đó omega 3 đạt 45-50%, omega 6 đạt 35-40%, omega 9 đạt 5-10%. Trong hạt còn có tanin - một hợp chất có khả năng tạo liên kết bền vững với protein và các chất hữu cơ cao phân tử như amino axít, alkaloit làm chậm quá trình phân giải các chất này, giữ cho chất dinh dưỡng trong hạt không bị ôxy hóa. Vì vậy, dầu Đậu núi sacha inchi ép lạnh tươi có thể bảo quản không cần chất phụ gia trong thời gian dài. Đặc biệt, chất tanin có vị chát còn có thể kìm hãm sự phát triển của các tế bào ung thư trong cơ thể người và bị phân hủy ở nhiệt độ cao.
Quả, hạt và dầu Đậu núi sacha inchi
Dầu Đậu núi sacha inchi chứa nhiều axít béo thiết yếu, có tác dụng làm tăng sức khỏe tim mạch, trị viêm khớp, ung thư, nhiễm khuẩn... Nghiên cứu của Đại học Washington (Mỹ) về hoạt tính sinh học của dầu Đậu núi sacha inchi và Quinoa lên các tế bào bị tổn thương ở tĩnh mạch cho thấy, loại dầu này có khả năng làm lành màng tế bào và chống viêm nhiễm rất tốt. Một số nghiên cứu khác cho thấy, dầu Đậu núi sacha inchi chứa tới hơn 90% các axít béo không no - đây là các chất được xác định có giá trị dược liệu cao, có lợi cho sức khỏe do ngăn cản được bệnh viêm khớp, ung thư, động mạch vành, cao huyết áp, rối loạn thần kinh, viêm da.
Trước đây, omega 3 được đánh giá có hàm lượng cao trong các loại cá da trơn, cá hồi, cá thu, thịt và trứng gia cầm, trong dầu thực vật omega 3 có ở dầu đậu nành (gần 10%), oliu và bông (nhưng rất ít). Theo những nghiên cứu mới nhất thì trong dầu Đậu núi sacha inchi hàm lượng omega 3 là 45-50% (đặc biệt cao và rất tốt vì khi được hấp thu vào cơ thể người, omega 3 thực vật sẽ chuyển hóa thành DHA và EPA). Omega 3 rất cần cho sự phát triển hệ thần kinh của thai nhi, đặc biệt là phát triển các mô thần kinh trong 3 tháng đầu của thai kỳ. Do vậy, dầu Đậu núi sacha inchi giúp cải thiện sự phát triển trí não và vận động của trẻ sơ sinh bị nhẹ cân, cải thiện sự phát triển não bộ và thị giác của trẻ em. Dầu Đậu núi sacha inchi có giá trị vượt trội so với các loại dầu thực vật khác vì thành phần axít béo thiết yếu cao và cân đối với tỷ lệ omega 3/6 là 1,4/1 - tỷ lệ “lý tưởng” cho sức khỏe, tỷ lệ này không thể tìm được ở bất kỳ loại dầu thực vật nào hiện có.
Thành phần dinh dưỡng thứ 2 trong hạt Đậu núi sacha inchi là protein (25-27%). Protein Đậu núi sacha inchi rất giàu axít amin Cystein, tyrosin, threonine và tryptophan. Hàm lượng protein tương đương với của vừng (25%), hướng dương (24%), lạc (23%), có chứa nhiều chất dinh dưỡng nên có thể làm “bột protein”. Trong thành phần protein, Đậu núi sacha inchi có đầy đủ các amino axít cần thiết cho cơ thể người, trong đó hàm lượng tryptophan (tiền chất của serotonin) rất cao (chiếm 29% tổng lượng amino axít). Ngoài ra, trong hạt Đậu núi sacha inchi có các chất kali, magie, canxi, vitamin A, E và các chất chống ôxy hóa tự nhiên, giúp tăng khả năng miễn dịch của cơ thể. Chính vì trong khô dầu Đậu núi sacha inchi, hàm lượng protein và axít béo không no đều đứng ở top đầu, nên được mệnh danh là “Vua của các loại hạt”.
Lá Đậu núi sacha inchi có nhiều polyphenol (313 mg/100 g lá tươi, 1.833 mg/100 g lá khô), đây là chất có thể khử các gốc tự do trong cơ thể giống như chất chống ôxy hóa. Nghiên cứu chiết xuất dịch lá Đậu núi sacha inchi bằng nước, methanol, ethanol, cloroform và hexan cho thấy, các loại dịch chiết xuất từ lá cây này chứa 91,49% đường, 8,02% polyphenol và 0,49% protein. Polyphenol phân lập từ thực vật có tính kháng sinh cao nên làm tăng khả năng đề kháng các tế bào ung thư trong cơ thể người. Dịch chiết từ lá cây Đậu núi sacha inchi với hàm lượng polyphenol đặc biệt cao (8,02%) có tính chống oxy hóa mạnh, chống tăng sinh tế bào ung thư lớn. Kết quả thử nghiệm invitro đã chỉ ra khả năng ức chế sự phát triển các tế bào ung thư Hela, do đó, lá cây Đậu núi sacha inchi được coi là thực phẩm có thể dùng hàng ngày như rau xanh (ăn sống hoặc nấu chín), lá già nấu nước uống, làm trà túi lọc, trà hòa tan.
Thay lời kết
Hiện nay, nhu cầu hạt có dầu và các sản phẩm từ hạt có dầu trong nước tăng cao do dân số tăng và kinh tế phát triển. Sản lượng hạt có dầu không tăng do năng suất thấp, diện tích bị cạnh tranh gay gắt với các cây trồng khác, nên buộc phải nhập khẩu, đẩy giá tăng cao. Tìm một loại cây mới bổ sung vào cơ cấu cây lấy dầu và sản xuất protein thực vật để giảm bớt gánh nặng nhập khẩu là hướng nghiên cứu lâu dài, vô cùng cấp thiết của ngành trồng trọt.
Đậu núi sacha inchi là một lựa chọn đầy tiềm năng vì 3 lợi thế: i) Xuất xứ từ rừng nhiệt đới Amazon, Pêru - khí hậu gần giống nước ta nên có thể thích ứng; ii) Là cây trồng 1 lần, thu nhiều lần, kéo dài 15-20 năm, nên tiết kiệm chi phí cho nhân công; iii) Hạt có hàm lượng dầu cao, thành phần dầu là các axít béo không no, chất xơ, iốt, vitamin A, E, B1, B6 và các chất chống ôxy hóa tự nhiên có lợi cho sức khỏe, nên được coi là "cây siêu thực phẩm” đa tác dụng... Từ những ưu điểm này, chúng tôi đề xuất chọn Đậu núi sacha inchi đưa vào cơ cấu cây trồng, tổ chức sản xuất tại những vùng còn quỹ đất chưa sử dụng hết hoặc sử dụng kém hiệu quả, có khả năng huy động lao động nhàn rỗi, tổ chức mua sản phẩm cho nông dân để nghiên cứu tạo ra chuỗi sản phẩm chất lượng cao phục vụ nội tiêu và xuất khẩu.