Phát triển mạng lưới dữ liệu phục vụ kinh tế tuần hoàn: Kinh nghiệm quốc tế và bài học cho Việt Nam

Kinh nghiệm quốc tế trong xây dựng và phát triển mạng lưới dữ liệu phục vụ kinh tế tuần hoàn

Trung Quốc

Trung Quốc đã đưa ra hướng tiếp cận mới để khai thác tốt tiềm năng của dữ liệu [1]. Tại Hội nghị Toàn thể lần thứ tư của Ủy ban Trung ương Đảng Cộng sản Trung Quốc lần thứ 19 vào tháng 10/2019, Trung Quốc đã coi dữ liệu như “yếu tố sản xuất”, xuất phát từ việc Trung Quốc xem thị trường dữ liệu cũng giống như thị trường kinh tế. Mặc dù có nhiều tranh cãi về việc có nên xem dữ liệu là tài sản, nhưng nhìn chung Chính phủ đang ủng hộ quan điểm dữ liệu là tài sản, được thể hiện qua kế hoạch 5 năm (2021-2025) yêu cầu thiết lập và cải thiện các giao dịch liên quan đến dữ liệu. Các học giả pháp lý Trung Quốc vẫn đang tranh luận về tính chất của dữ liệu trong các đạo luật dữ liệu và chưa có sự đồng thuận. Một bên cho rằng không nên trao quyền sở hữu dữ liệu do tính vô hình và nguy cơ tranh chấp. Thay vào đó, luật nên tập trung vào quy định việc truy cập và sử dụng dữ liệu. Ngược lại, một quan điểm khác cho rằng cần tạo ra quyền sở hữu dữ liệu với những mô hình sở hữu mới được tạo ra chỉ dành riêng cho dữ liệu (tham khảo từ các các mô hình khác nhau như quyền sở hữu, quyền sử dụng, quyền sở hữu trí tuệ...) [2].

Trước tình trạng sự tăng trưởng của nền kinh tế kỹ thuật số bị tắc nghẽn, chính phủ Trung Quốc đã nhận ra rằng cần có quy tắc rõ ràng và hiệu quả hơn về luồng dữ liệu và việc sử dụng dữ liệu để thúc đẩy tiềm năng sản xuất. Việc thiết lập quyền sở hữu rõ ràng đối với dữ liệu được xem là cách khôi phục sự tin tưởng của nhà đầu tư và thúc đẩy phát triển kinh tế nói chung và kinh tế tuần hoàn nói riêng. Chính phủ Trung Quốc đang áp dụng hướng tiếp cận hai bước để lập pháp cho quyền sở hữu dữ liệu. Đầu tiên, thông qua chính sách thử nghiệm của chính phủ trung ương; thứ hai, thông qua sửa đổi, bổ sung pháp luật quốc gia. Mặc dù đã xem xét việc lập pháp, Quốc hội Trung Quốc kết luận rằng điều kiện vẫn chưa thích hợp vì thị trường dữ liệu vẫn đang biến đổi.

Qua 3 văn bản luật quan trọng: Bộ luật Dân sự năm 2020, Luật An ninh dữ liệu năm 2021 và Luật Bảo vệ thông tin cá nhân năm 2021, Trung Quốc cũng đã thể hiện qua mô hình quản trị dữ liệu của họ như sau: Về phía cá nhân, họ có quyền loại trừ, bao gồm từ chối cho phép doanh nghiệp sử dụng thông tin cá nhân và yêu cầu xóa thông tin. Tuy nhiên, cá nhân không thể kiếm tiền từ dữ liệu của chính mình. Về phía doanh nghiệp, họ có khả năng thu thập dữ liệu từ hai nguồn chính là cá nhân và nhà nước. Đối với dữ liệu cá nhân, doanh nghiệp phải có sự đồng ý từ cá nhân để thu thập, xử lý và sử dụng thông tin đó, tuân thủ các quy định của pháp luật. Về phía nhà nước, nhà nước cam kết đảm bảo quyền loại trừ của các cá nhân. Đồng thời, nhà nước cũng đảm bảo doanh nghiệp có thể tiếp cận lợi ích từ dữ liệu, nhưng theo điều kiện kỹ thuật đã quy định. Thêm vào đó, chế tài hành chính được áp dụng nghiêm ngặt để đảm bảo tuân thủ pháp luật, bằng cách tác động trực tiếp đến lợi nhuận của các chủ thể dữ liệu.

Đối với dữ liệu xuyên biên giới, Điều 38 trong Luật Bảo vệ thông tin cá nhân năm 2021 của Trung Quốc đặt ra bốn điều kiện quan trọng: Đầu tiên, yêu cầu dữ liệu phải được kiểm định về an ninh bởi Cục An ninh mạng và Thông tin hóa của Trung Quốc đảm bảo sự an toàn của các điểm chuyển giao dữ liệu. Thứ hai, đòi hỏi có giấy chứng nhận bảo vệ thông tin được cấp bởi cơ quan trên. Thứ ba, yêu cầu việc chuyển giao dữ liệu phải có hợp đồng hoặc thỏa thuận văn bản về bảo mật thông tin, tuy nhiên việc này không được quy định rõ ràng. Thứ tư, mặc dù có yêu cầu về những điều kiện, song không có thông tin cụ thể về nội dung của chúng. Mô hình trên có tính mới nhưng chưa thực sự tiến bộ và tạo điều kiện cho sự phát triển của dữ liệu xuyên biên giới.

Ngoài ra, vào tháng 03/2023, Ủy ban Trung ương Đảng Cộng sản Trung Quốc và Hội đồng Nhà nước công bố kế hoạch thành lập một cơ quan quản lý cấp nhà nước mang tên Cục Dữ liệu quốc gia (NDB) sẽ do Ủy ban Cải cách và Phát triển quốc gia (NDRC) quản lý. NDB chịu trách nhiệm điều phối việc tích hợp, chia sẻ, phát triển và sử dụng tài nguyên dữ liệu, đồng thời sẽ điều phối việc xây dựng và thúc đẩy nền kinh tế kỹ thuật số của Trung Quốc. Bao quát chính sách dữ liệu của Trung Quốc có thể rút ra các nhận xét sau: chủ thể dữ liệu có quyền đối với dữ liệu mình tạo ra, bao gồm quyền truy cập, sao chép và xóa dữ liệu. Chính sách dữ liệu của Trung Quốc mở rộng phạm vi hoạt động kinh doanh thông qua sử dụng và thương mại hóa dữ liệu. Trung Quốc củng cố tính hợp pháp của hoạt động xử lý dữ liệu qua những văn bản luật và hoạt động xét xử, cho phép bên xử lý, kiểm soát dữ liệu tạo giá trị từ dữ liệu thu thập được. Những chính sách còn hỗ trợ sự phát triển của các doanh nghiệp môi giới dữ liệu, cho phép họ kiếm lời thông qua việc xử lý, đánh giá giá trị và giao dịch dữ liệu trong các nền tảng giao dịch đa dạng [2].

Tóm lại, chính sách về dữ liệu của Trung Quốc giúp họ đảm bảo được khả năng tiếp cận dữ liệu ở nội địa nhưng vẫn cân bằng được quyền riêng tư. Song song với đó, việc xây dựng dữ liệu xuyên biên giới ở Trung Quốc chưa thực sự phát triển.

Liên minh châu Âu

Tại châu Âu, vai trò chính của chính phủ trong xây dựng và phát triển mạng lưới dữ liệu phục vụ kinh tế tuần hoàn được thiết lập thông qua các biện pháp khuyến khích phù hợp để chia sẻ dữ liệu ngay từ đầu, đặt quyền riêng tư và phúc lợi của công dân lên hàng đầu. Bắt đầu từ năm 2020, EU đã lần lượt triển khai theo kế hoạch các chiến lược mục tiêu liên quan đến phát triển mạng lưới dữ liệu xuyên quốc gia phục vụ kinh tế tuần hoàn.

Vào tháng 03/2020, Chiến lược Công nghiệp của EU được thông qua với mục tiêu đưa EU thành xã hội công bằng và thịnh vượng, đồng thời giải quyết chuyển đổi xanh và số hóa. Theo đó, góp phần giảm thiểu việc lộ bí mật thương mại của công ty bằng cách hình thành và quản lý quỹ tín thác dữ liệu, liên minh hoặc hợp tác dọc theo chuỗi giá trị để tổng hợp dữ liệu của khu vực tư nhân cho việc ra quyết định của khu vực công. Trong đó, Liên minh dữ liệu (Data Alliances) là liên minh của các tổ chức đóng góp nghiên cứu. Cơ quan thống kê (Eurostat) là cơ quan dữ liệu của EU về các hoạt động kinh tế nói chung và chứa toàn bộ kho lưu trữ về chỉ số kinh tế tuần hoàn nói riêng, cũng như các chỉ số khác nhau liên quan đến mục tiêu phát triển bền vững.

Dựa trên những cam kết tuân thủ trong Quy định chung của EU về bảo vệ dữ liệu cá nhân năm 2018 (GDPR) và Đạo luật dữ liệu của EU năm 2022, tất cả các thành viên đều được hưởng lợi từ những hiểu biết được chia sẻ và các kết nối mới trong cộng đồng chung (bảng 1).

Bảng 1. Một số quy định của GDPR liên quan đến dữ liệu.

Nguồn: GDPR.

Mặt khác, dữ liệu được thu thập để khám phá nền kinh tế tuần hoàn có thể được triển khai và tạo ra tác động xuyên biên giới. Theo GDPR, việc chuyển dữ liệu xuyên biên giới có thể thực hiện được khi đáp ứng 03 điều kiện: (1) Ủy ban bảo vệ dữ liệu EU đưa ra quyết định thỏa đáng liên quan đến hệ thống bảo vệ dữ liệu của quốc gia trên cơ sở một loạt các tiêu chí rõ ràng, chẳng hạn như luật pháp của quốc gia trong việc tôn trọng các quyền cơ bản. Điều này thể hiện bằng quyết định của Ủy ban châu Âu (EC) với cơ sở về tính đầy đủ của dữ liệu. EC sẽ đưa ra quyết định nơi dữ liệu được chuyển đến có quy định đầy đủ hay không. Hoặc danh sách quốc gia, khu vực hay đối với một tổ chức quốc tế cụ thể đáp ứng các yêu cầu về bảo vệ dữ liệu cá nhân; (2) Có sự thiết lập và ban hành các biện pháp bảo vệ thích hợp thông qua các quy định của công ty, các điều khoản hợp đồng mẫu hay các thỏa thuận công khai giữa các cơ quan nhà nước trong việc tuân thủ những quy định về bảo vệ dữ liệu; (3) Xây dựng và hoàn thiện pháp luật bảo vệ dữ liệu dựa trên lợi ích công, dựa trên việc xem xét cam kết quốc tế của quốc gia, khu vực hoặc tổ chức quốc tế thực hiện giao dịch thương mại. Bên cạnh đó, khi cho phép chuyển dữ liệu sang biên giới, các quốc gia trong EU sẽ không tự động công nhận và thi hành bản án hay quyết định của một quốc gia khác ngoài EU, trừ trường hợp EU hoặc một quốc gia thành viên của EU và quốc gia đó đã ký hiệp định tương trợ.

Những quy định của GDPR sẽ hỗ trợ các hoạt động doanh nghiệp trong chu trình liên kết vận hành kinh tế tuần hoàn (hình 1). Một ví dụ minh họa cụ thể trong việc ứng dụng GDPR tại EU là quy trình quản lý các tiêu chuẩn toàn cầu (GSMP). Đây là quy trình hỗ trợ truy xuất nguồn gốc sản phẩm thông qua thỏa thuận chung về cách đặt tên sản phẩm và cách thức cho phép chia sẻ dữ liệu sản phẩm giữa tất cả các thực thể có liên quan, hành động sẽ tập trung đặc biệt vào các ngành sử dụng nhiều tài nguyên, bao gồm: điện tử và công nghệ thông tin, pin và phương tiện, bao bì, nhựa, dệt may, xây dựng và công trình, thực phẩm và tài nguyên nước.

Hình 1. Chính sách về phân loại dữ liệu đối với yêu cầu lưu trữ cục bộ tại Liên minh châu Âu [3]

Ngoài ra, giữa EU và một số đối tác thương mại cũng ký kết những thỏa ước song phương về mạng lưới dữ liệu. Đơn cử như giữa EU và Hoa Kỳ đã thiết lập riêng biệt Khuôn khổ bảo vệ quyền riêng tư (Privacy Shield Framework) nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho phép luồng dữ liệu từ EU đến Hoa Kỳ. Điều này sẽ bao gồm các hành động chống gian lận thực phẩm, bao gồm tăng cường năng lực thực thi và điều tra ở cấp EU.

Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam

Nền kinh tế tuần hoàn yêu cầu một lượng dữ liệu khổng lồ. Những dữ liệu sẽ không được xử lý bởi con người mà chủ yếu thông qua máy móc, bao gồm cả trí tuệ nhân tạo (AI), nên sẽ cần tăng cường khả năng tương tác của các hệ thống công nghệ thông tin. Ngoài ra, luân chuyển một lượng dữ liệu lớn có thể phát sinh những rủi ro về sự gắn kết, tính đồng bộ, tính thống nhất, tính bảo mật và an toàn thông tin. Vì vậy, số hóa mạng lưới dữ liệu là phương thức quản trị dữ liệu quốc gia thích hợp. Việt Nam nên có những chính sách phù hợp trong việc tiếp cận dữ liệu ở hai phạm vi: nội địa và quốc tế. Thông qua những phân tích về kinh nghiệm của Trung Quốc và EU, một số kiến nghị được đúc kết, mang giá trị tham khảo cho Việt Nam trong thời gian tới như sau.

Giá trị cho cá nhân

Về khả năng tiếp cận dữ liệu trong nội địa, Việt Nam có thể tham khảo kinh nghiệm của Trung Quốc trong công tác thiết lập chính sách và triển khai thực tế. Đơn cử như mô hình quản trị dữ liệu của Chính phủ Trung Quốc cho thấy những quy định cần thiết trong việc hài hòa giữa quyền tiếp cận lợi ích từ dữ liệu của doanh nghiệp và đảm bảo quyền riêng tư của dữ liệu cá nhân. Cá nhân vẫn được hưởng những quyền nhất định đối với dữ liệu do chính mình tạo ra trong nền kinh tế tuần hoàn, bao gồm: quyền truy cập, quyền cho phép truy cập, quyền sao chép, quyền xóa dữ liệu, quyền được bồi thường thiệt hại.

Về khả năng tiếp cận giao dịch dữ liệu xuyên quốc gia, nước ta nên xem xét và học tập kinh nghiệm của EU để xây dựng chính sách dữ liệu trong thương mại quốc tế. Bên cạnh việc xây dựng khung pháp lý bảo vệ dữ liệu cá nhân, các khía cạnh liên quan đến tính hợp pháp trong việc chuyển giao dữ liệu và thiết lập phân loại dữ liệu nhằm đánh giá mức độ rủi ro trong các hoạt động giao dịch thương mại toàn cầu mang tính tuần hoàn cần được điều chỉnh cụ thể trong văn bản pháp luật quốc gia. Quy định chung trong GDPR sẽ là một khung pháp lý tham chiếu quý giá cho hoạt động lập pháp.

Giá trị cho doanh nghiệp

Kinh tế tuần hoàn đòi hỏi các công ty đa quốc gia phụ thuộc rất nhiều vào các luồng dữ liệu xuyên biên giới cho các hoạt động hằng ngày. Ngày càng nhiều quy định ra đời trong việc bảo vệ dữ liệu quốc tế giải quyết vấn đề truyền dữ liệu. Có thể kể đến như: Nguyên tắc về quyền riêng tư của OECD, Công ước 108 của Hội đồng châu Âu, Hệ thống quy định về quyền riêng tư xuyên biên giới của APEC, hay trong nội dung của các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới như: Hiệp định đối tác toàn diện và tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP), Hiệp định Hoa Kỳ - Mexico - Canada (USMCA)… Chính vì vậy, hệ thống bảo vệ dữ liệu của quốc gia nên có khung đánh giá các tiêu chí rõ ràng trong việc truyền dữ liệu xuyên biên giới, để giúp dữ liệu doanh nghiệp lưu thông ở hầu khắp các chi nhánh trên thế giới với số lượng lớn, đáp ứng các nhiệm vụ nội bộ được vận hành một cách trơn tru.

Mặt khác, EU đã thiết lập các biện pháp bảo vệ thông qua các điều khoản hợp đồng tiêu chuẩn hoặc các thỏa thuận công khai giữa các cơ quan thực thi dựa trên các quy tắc ứng xử, Việt Nam có thể tạo dựng những quy định mẫu về điều khoản dữ liệu trong hợp đồng thương mại, cũng như các quy tắc ứng xử liên quan đến dữ liệu trong thương mại quốc tế nhằm tránh những rủi ro tranh chấp phát sinh trong tương lai. Bên cạnh đó, các nhà lãnh đạo trong ngành và liên ngành cần có sự liên kết với nhau để phát triển một mạng lưới chung và đẩy nhanh việc triển khai các thông lệ tuần hoàn bằng cách tận dụng công nghệ và dữ liệu kỹ thuật số.

Giá trị cho cơ quan nhà nước

Để phát triển dữ liệu phục vụ kinh tế tuần hoàn, tương tự như chiến lược công nghiệp EU 2020, Chính phủ đã đề ra một số chính sách trong hoạt động thúc đẩy hoàn thiện mạng lưới dữ liệu. Cụ thể: xây dựng một trung tâm dữ liệu năng lượng Việt Nam theo Chương trình quốc gia về sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả giai đoạn 2019-2030. Đồng thời, chiến lược xây dựng mạng lưới dữ liệu đáp ứng Kế hoạch hành động quốc gia về kinh tế tuần hoàn (NAPCE) cũng đưa vào đề án trọng điểm quốc gia. Trong đó, dữ liệu thực hiện kinh tế tuần hoàn và tích hợp với hệ thống thông tin dữ liệu của Bộ Tài nguyên và Môi trường. Tuy vậy, cách thức cho phép chia sẻ dữ liệu sản phẩm giữa tất cả các thực thể có liên quan gần như chưa được xem xét, đơn cử như Quy trình quản lý các tiêu chuẩn toàn cầu (GSMP). Đây sẽ là một khía cạnh mà Chính phủ nên xem xét đề xuất xây dựng trong những kỳ họp tới.

Ngoài ra, nước ta cũng cần một đơn vị/cơ quan chuyên trách điều hành và giải quyết đối với dữ liệu. Tiêu biểu như Cục Dữ liệu quốc gia (NDB) của Trung Quốc hay Liên minh dữ liệu của EU cũng là một cách giám sát và quản lý các nguồn dữ liệu quốc gia mà Việt Nam có thể tiếp cận đề xuất mô hình và học tập phương thức thực hiện.

Thay lời kết

Thiết lập mạng lưới dữ liệu không chỉ giúp dòng dữ liệu luân chuyển thuận lợi đến nơi cần dùng, mà còn giúp thúc đẩy phát triển kinh tế tuần hoàn thông qua việc vận hành dữ liệu mang lại hiệu quả tối đa cho chuỗi cung ứng tuần hoàn. Trung Quốc và EU là những khu vực có nền kinh tế tuần hoàn phát triển trước Việt Nam nên những kinh nghiệm trong việc xây dựng và thực thi những quy định liên quan đến mạng lưới dữ liệu phục vụ kinh tế quốc gia nói chung và kinh tế tuần hoàn nói riêng sẽ là tài liệu giá trị mà nước ta có thể tham khảo để tăng cường mạng lưới dữ liệu phục vụ mục tiêu phát triển kinh tế tuần hoàn quốc gia.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1] B. Xiong, J. Ge, L. Chen (2023), “Unpacking data: China’s ‘bundle of rights’ approach to the commercialization of data”, International Data Privacy Law, 13(2), pp.93-106.

[2] B. Camille (2021), “China’s data strategy: Creating a state-led market”, https://www.iss.europa.eu/content/chinas-data-strategy?fbclid=IwAR0U73liowlwexburfgncxfgx0xdpn1gdPT3DIg7wEkoONzGo6jkuTLF1ug, truy cập ngày 08/06/2023.

[3] F. Casalini, J.L. González (2019), Trade and Cross-Border Data Flows, OECD Trade Policy Papers 220, 139, DOI: 10.1787/b2023a47-en.