Ba trụ cột
Khảo sát POBI 2021 bao gồm ba trụ cột về minh bạch ngân sách, sự tham gia của người dân trong chu trình ngân sách và trách nhiệm giải trình.
Minh bạch ngân sách là trụ cột xây dựng thông qua việc đánh giá tính sẵn có, kịp thời, thuận tiện, đầy đủ, tin cậy và liên tục của 11 loại tài liệu ngân sách. Trong số 11 tài liệu này, có 8 loại tài liệu ngân sách bắt buộc phải công khai theo Luật Ngân sách nhà nước (NSNN) 2015; 2 tài liệu phải công khai theo Luật Đầu tư công và Luật Quản lý nợ công; và 1 tài liệu ngân sách cần công khai theo như thông lệ tốt của quốc tế. POBI 2021 là kết quả của 87 câu hỏi trong trụ cột này được quy về thang điểm 100.
Sự tham gia của người dân là trụ cột gồm có 6 câu hỏi tính điểm, được xây dựng thông qua khảo sát mức độ UBND tỉnh và Sở Tài chính tỉnh tạo điều kiện cho người dân tham gia vào quy trình ngân sách tại tỉnh và trách nhiệm phản hồi của các cơ quan này đối với các câu hỏi của công dân liên quan tới ngân sách nhà nước.
Trách nhiệm giải trình là trụ cột mới bao gồm 8 câu hỏi tính điểm cho biết thực tế công khai về giám sát và trách nhiệm giải trình của HĐND và UBND với hoạt động quản lý tài chính công. Trách nhiệm giải trình được đánh giá thông qua việc công khai các tài liệu có liên quan tới quá trình thẩm định, thảo luận và phê duyệt ngân sách của HDND tỉnh. Các tài liệu này cần được công khai theo như Luật Tiếp cận thông tin.
Kết quả POBI 2021
Trụ cột minh bạch ngân sách
Kết quả khảo sát POBI 2021 cho thấy mức độ công khai ngân sách của các tỉnh cải thiện không đáng kể so với năm 2020. Điểm xếp hạng trung bình về công khai ngân sách của các tỉnh đạt 69,53/100 điểm, tăng 0,44 điểm so với năm 2020. Năm 2021, có 31 tỉnh công khai đầy đủ tài liệu và thông tin về ngân sách nhà nước, tăng 4 tỉnh so với năm 2020. Số tỉnh công khai tương đối đầy đủ là 24 tỉnh. Số tỉnh công khai chưa đầy đủ và công khai ít lần lượt là 6 và 2 tỉnh.
Bà Rịa - Vũng Tàu là tỉnh đứng đầu bảng xếp hạng khảo sát POBI 2021, đạt 98,59 điểm. Khánh Hòa xếp thứ hai với 92,69 điểm và Lai Châu xếp thứ ba với 91,99 điểm. Bình Phước và Hà Tĩnh là các tỉnh đứng cuối bảng xếp hạng với số điểm là 5,15 điểm và 9,14 điểm. Quảng Bình, Khánh Hòa, Quảng Ninh là ba tỉnh có sự tiến bộ vượt bậc trong kết quả xếp hạng POBI 2021 so với năm 2020. Cụ thể, Quảng Bình đã tăng 45 bậc, Khánh Hòa tăng 42 bậc và Quảng Ninh tăng 39 bậc trên bảng xếp hạng POBI 2021. Trong khi đó, Ninh Bình, Tây Ninh và Lâm Đồng lại là ba tỉnh có sự sụt giảm đáng kể về thứ bậc trên bảng xếp hạng. Trong đó, Ninh Bình giảm 38 bậc, Tây Ninh giảm 35 bậc và Lâm Đồng giảm 23 bậc so với năm 2020.
Trụ cột sự tham gia của người dân
Về mức độ tham gia của người dân, kết quả khảo sát cho thấy các tỉnh vẫn ít tạo điều kiện để người dân tham gia vào quy trình ngân sách. Số điểm quy đổi trung bình của 63 tỉnh/thành phố là 41,8/100 điểm, tăng 2,55 điểm so với năm 2020 và 3,78 điểm so với năm 2019. Như vậy, có thể thấy sự cải thiện về điểm số của trụ cột sự tham gia trong thời gian qua là rất hạn chế. Đà Nẵng vẫn là địa phương đạt điểm số cao nhất với số điểm tuyệt đối, cải thiện rất tốt so với năm 2020. Đắk Nông là tỉnh có số điểm về sự tham gia của người dân thấp nhất cả nước (8,3 điểm). Có 11 trong số 63 tỉnh/thành phố phản hồi các câu hỏi yêu cầu cung cấp thông tin của nhóm nghiên cứu gửi qua email liên hệ được công khai trên cổng tin điện tử của Sở Tài chính (giảm 3 tỉnh so với năm 2020). Trong đó, có 7 phản hồi được nhận trong vòng 15 ngày kể từ ngày gửi và 4 phản hồi được nhận trong vòng 16 đến 30 ngày kể từ ngày gửi.
Trụ cột trách nhiệm giải trình
Kết quả khảo sát POBI 2021 cho thấy cần cải thiện mức độ giám sát và trách nhiệm giải trình của HĐND các tỉnh. Điểm trung bình của 63 tỉnh/thành của trụ cột trách nhiệm giải trình là 48,2/100 điểm, Bà Rịa - Vũng Tàu là tỉnh dẫn đầu. Có 41 tỉnh (65,08%) có công khai kế hoạch giám sát thường xuyên và chuyên đề, 14 các tỉnh (22,2%) có công khai báo cáo giám sát về ngân sách, 1 tỉnh (33,3%) có công khai biên bản kỳ họp/thảo luận về dự toán và phân bổ ngân sách của tỉnh năm 2022 trên cổng thông tin điện tử (TTĐT) của HĐND tỉnh, 38 tỉnh (60,3%) công khai báo cáo thẩm tra ngân sách của Ban Kinh tế - Ngân sách trên cổng TTĐT của HĐND tỉnh. Trên cổng TTĐT của HĐND tỉnh, có 41 tỉnh có thư mục hỏi đáp trên cổng TTĐT của HĐND tỉnh và có thể sử dụng được, 7 tỉnh có thư mục hỏi đáp nhưng không sử dụng được và 15 tỉnh không có thư mục hỏi đáp.
Đánh giá một cách khái quát về POBI 2021, PGS.TS Nguyễn Đức Thành - đại diện nhóm nghiên cứu của VESS nhận định: “Qua cuộc khảo sát năm nay (2022), có thể thấy việc tuân thủ công khai ngân sách tỉnh nhìn chung tiếp tục được cải thiện. Có 31 tỉnh đạt mức độ công khai “đầy đủ”, so với 27 tỉnh vào năm trước. Đây là một bước tiến đáng khích lệ từ khi POBI ra đời. Quan sát cho thấy, những tỉnh nào đã thực hành công khai ngân sách tốt thường tiếp tục thực hành điều này một cách tích cực (Vũng Tàu, Vĩnh Long, Đà Nẵng, Cao Bằng, Lai Châu), trong khi đó, có những tỉnh còn thiếu ý thức tuân thủ Luật NSNN 2015 như Hà Tĩnh và Bình Phước (liên tục trong nhóm thấp nhất). Có những tỉnh lúc đầu chưa tuân thủ tốt, nhưng đã cải thiện mạnh mẽ và giữ ổn định vị trí cao như Hòa Bình và Lạng Sơn. Đặc biệt, so với năm trước, những tỉnh có sự cải thiện tốt nhất bao gồm: Quảng Bình, Khánh Hòa, Quảng Ninh. Chúng tôi hy vọng các tỉnh sẽ ngày càng nghiêm túc trong việc thực hành công khai minh bạch theo đúng tinh thần pháp luật”.
Khuyến nghị đối với các chỉ số
Kết quả khảo sát POBI 2021 cho thấy gần như không có sự cải thiện đáng kể về điểm bình quân so với POBI 2020. Điểm bình quân POBI 2021 là 69,53 điểm (chỉ tăng 0,44 điểm so với năm 2020). Mặc dù vậy, điểm thay đổi tích cực của POBI 2021 đó là tỷ lệ các tỉnh công bố ĐẦY ĐỦ thông tin đã tăng lên so với các năm trước đây, nhưng vẫn chỉ đạt xấp xỉ 50% số tỉnh. Dựa trên kết quả xếp hạng POBI 2021, nhóm nghiên cứu đã đưa ra một số khuyến nghị chính sách cụ thể như sau:
Về tính sẵn có
Kết quả POBI 2021 không có sự cải thiện đáng kể trong việc công khai các tài liệu ngân sách so với năm 2020. Thậm chí mức độ sẵn có của một số tài liệu còn có xu hướng giảm. Do đó, các tỉnh cần khắc phục và công khai ngay các tài liệu bắt buộc phải công bố theo đúng quy định của Luật NSNN 2015 và Luật Tiếp cận thông tin năm 2016.
Về tính kịp thời
Mặc dù đã có sự cải thiện về tính kịp thời trong việc công khai các tài liệu so với khảo sát năm 2020 nhưng vẫn có một số tài liệu giảm về số lượng tỉnh công bố đúng hạn. Đặc biệt là dự thảo dự toán ngân sách năm 2022 trình HĐND tỉnh, giảm tới 8 tỉnh so với năm 2020, trong khi đây lại là tài liệu rất quan trọng, chiếm trọng số tương đối cao trong kết quả tính điểm và xếp hạng POBI của tỉnh. Do đó, nhóm nghiên cứu khuyến nghị các tỉnh đã làm tốt cần làm tốt hơn nữa, các tỉnh chưa làm tốt cần thực hiện đúng và đầy đủ việc công khai kịp thời các thông tin ngân sách, tránh tình trạng đi thụt lùi đối với một số tài liệu như kết quả khảo sát trong POBI 2021.
Về tính đầy đủ
POBI 2021 đã là năm thứ năm liên tiếp thực hiện việc chấm điểm công khai theo hướng dẫn của Thông tư 343/2016/TT-BTC ngày 30/12/2016 của Bộ Tài chính hướng dẫn thực hiện công khai ngân sách nhà nước đối với các cấp ngân sách, kết quả chỉ còn hai tỉnh công khai không theo mẫu đó là Thừa Thiên Huế và Phú Thọ. Mặc dù có sự cải thiện so với năm 2020, nhưng tài liệu dự thảo dự toán và dự toán đã được quyết định vẫn có số lượng các tỉnh công bố đầy đủ tương đối thấp, lần lượt là 31 và 38 tỉnh. Tài liệu dự thảo dự toán là tài liệu rất quan trọng vì nó được đưa ra để lấy ý kiến góp ý không chỉ của các chuyên gia mà của cả người dân trong việc xây dựng dự toán ngân sách hàng năm của địa phương. Do đó, các tỉnh/thành cần ý thức được tầm quan trọng của tài liệu này và cần phải được công khai đầy đủ nội dung và các biểu mẫu theo quy định của Luật NSNN 2015 và Thông tư 343/2016/TT- BTC.
Về tính thuận tiện
Tính thuận tiện của các tài liệu được công khai trong khảo sát POBI 2021 tiếp tục có sự cải thiện so với năm 2020. Hầu hết các tài liệu đều được công bố dưới dạng file word hoặc excel dễ dàng trong việc sử dụng. Riêng chỉ có danh mục dự án đầu tư công của tỉnh năm 2022 vẫn có tới 19 tỉnh công khai dưới dạng file ảnh hoặc PDF dạng scan gây khó khăn trong việc chuyển đổi. Vấn đề này cần được khắc phục kịp thời và rút kinh nghiệm trong thời gian sắp tới.
Về tính tin cậy
Kết quả chấm POBI 2021 cho thấy, đã có sự cải thiện trong việc phân bổ ngân sách cho lĩnh vực giáo dục và đào tạo (tăng nhanh hơn hoặc giảm ít hơn so với chi thường xuyên). Tuy nhiên, lĩnh vực y tế và dân số lại có sự thụt lùi so với năm 2020 (tăng ít hơn hoặc giảm mạnh hơn so với chi thường xuyên). Thời điểm lập dự toán cho ngân sách năm 2022 vẫn là lúc mà dịch Covid-19 diễn biến phức tạp, việc dành nguồn lực chi tiêu cho y tế là vô cùng quan trọng. Kết quả này cho thấy các địa phương vẫn có tâm lý chủ quan, chưa có sự chuẩn bị kỹ về mặt nguồn lực để có thể ứng phó với dịch bệnh.
Kết quả khảo sát POBI 2021 cho thấy việc lập dự toán ngân sách của các tỉnh năm 2020 chưa đảm bảo tin cậy cho quá trình thực hiện thực tế. Đặc biệt là đối với dự toán thu ngân sách, chỉ có 1 tỉnh có mức chênh lệch giữa số dự toán và số quyết toán dưới 5%, trong khi có tới 53 tỉnh/thành có mức chêch lệch trên 15% (tăng 18 tỉnh/thành so với POBI 2020). Trong khi đó, việc lập dự toán chi thường xuyên có mức tin cậy cao nhất khi có 34 tỉnh/thành (53,97%) có chênh lệch giữa quyết toán và dự toán dưới 5%. Do đó, việc lên kế hoạch lập dự toán cần được tính toán và xem xét một cách kỹ lưỡng và cẩn trọng để đảm bảo mức chênh lệch giữa số dự toán và số quyết toán không nhiều hơn quá 5%.
Về tính liên tục
Đây là năm thứ hai nhóm nghiên cứu thực hiện khảo sát về tính liên tục của các tài liệu được công khai. Kết quả được đánh giá khá tích cực so với năm 2020. Việc duy trì công khai các tài liệu ngân sách của các năm trước đó là rất cần thiết, không những phục vụ cho việc tìm kiếm thông tin mà còn sử dụng cho việc kiểm chứng về tính tin cậy của các thông tin ngân sách. Do đó, sẽ là cần thiết để các tỉnh duy trì việc công khai liên tục tài liệu ngân sách qua các năm, tối thiểu là trong vòng ba năm gần nhất.
Về sự tham gia
Sự tham gia của người dân đóng vai trò rất quan trọng trong tiến trình ngân sách. Nhìn chung các tỉnh vẫn ÍT tạo điều kiện để người dân tham gia vào quy trình ngân sách. Số điểm quy đổi trung bình của 63 tỉnh thành phố là 41,8 điểm, tăng 2,55 điểm so với năm 2020 và 3,78 điểm so với năm 2019. Như vậy có thể thấy sự cải thiện về điểm số của trụ cột sự tham gia trong thời gian qua là rất hạn chế. Do đó các tỉnh cần chủ động hơn trong việc tiếp nhận và phản hồi các câu hỏi, thắc mắc của người dân. Đặc biệt, các tỉnh cần có sự rà soát lại việc cung cấp địa chỉ email liên hệ, cập nhật thư mục hỏi đáp để người dân có thể dễ dàng tham gia đóng góp ý kiến.
Về giám sát và trách nhiệm giải trình
POBI 2021 là năm đầu tiên nhóm nghiên cứu tiến hành tách và chấm điểm trụ cột liên quan đến trách nhiệm giám sát và giải trình của HĐND các tỉnh/thành. Kết quả cho thấy, điểm số trung bình của trụ cột này là 48,2 điểm, ở mức trung bình. Do đó, cần cải thiện rất nhiều trong thời gian sắp tới về trách nhiệm giám sát và giải trình của HĐND các tỉnh/thành.
HĐND tỉnh/thành cần tăng cường thực hiện nghĩa vụ và trách nhiệm của mình trong vai trò của cơ quan dân cử. Ngoài việc công khai các kế hoạch giám sát thì kết quả giám sát cũng cần được công khai đầy đủ và cụ thể. Đặc biệt, các tỉnh cần có sự rà soát lại việc cung cấp địa chỉ email liên hệ, cập nhật thư mục hỏi đáp để người dân có thể tăng cương sự giám sát và tăng trách nhiệm giải trình của địa chính quyền địa phương.
Vũ Hưng