Nhiều người không thể dễ dàng thoát ra khỏi sự cô đơn (ảnh: Richard Baker/Corbis/Getty).
Cô đơn - “mối đe doạ sức khỏe cấp bách”
Nhiều người không thể dễ dàng thoát ra khỏi sự cô đơn, và khi cô đơn trở thành mạn tính, nó gây ra những ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe con người: béo phì, trầm cảm, mất trí nhớ, bệnh tim mạch, thậm chí tử vong sớm. Năm 2023, theo kết quả của một cuộc thăm dò do Công ty truyền thông xã hội Meta phối hợp với Công ty Gallup và một nhóm cố vấn học thuật thực hiện, trên toàn thế giới có khoảng 1/4 người trưởng thành cảm thấy rất hoặc khá cô đơn. Cũng trong năm 2023, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã phát động một chiến dịch nhằm giải quyết sự cô đơn mà WHO gọi là “mối đe dọa sức khỏe cấp bách”. Nhưng tại sao cảm giác cô đơn lại gây hại cho sức khỏe? Trong nhiều năm, các nhà khoa học đã tiết lộ các cơ chế thần kinh khiến cơ thể con người trở nên rối loạn khi nhu cầu xã hội không được đáp ứng. Những kết quả ban đầu cho thấy, sự cô đơn có thể làm thay đổi nhiều khía cạnh của não bộ, từ khối lượng đến sự kết nối giữa các tế bào thần kinh.
Cô đơn được hiểu là trải nghiệm chủ quan của một người khi không hài lòng với các mối quan hệ xã hội. Một số tác động sinh lý, bao gồm rối loạn giấc ngủ, tăng nồng độ hormone gây căng thẳng và khả năng bị nhiễm trùng. Những người cảm thấy cô đơn cũng dễ bị trầm cảm, đôi khi đến mức có nguy cơ tự tử, nguy cơ bị huyết áp cao và rối loạn chức năng hệ thống miễn dịch cao hơn so với những người bình thường... Đặc biệt, năm 2014, T. Gilbert và M. Herbst còn phát hiện ra mối liên hệ đáng kinh ngạc giữa sự cô đơn và chứng sa sút trí tuệ, theo đó, những người cảm thấy cô đơn có nguy cơ phát triển thoái hóa thần kinh cao gấp 1,64 lần so với những người bình thường.
Dù nguyên nhân là gì đi nữa, sự cô đơn dường như ảnh hưởng nhiều nhất đến những người thuộc nhóm thiệt thòi. Tại Hoa Kỳ, những người trưởng thành da đen và gốc Tây Ban Nha, cũng như những người kiếm được ít hơn 50.000 USD mỗi năm, có tỷ lệ cô đơn cao hơn các nhóm nhân khẩu học khác (theo một cuộc khảo sát năm 2021 của Cigna Group - một công ty bảo hiểm và chăm sóc sức khỏe của Hoa Kỳ). Người lớn tuổi từ lâu đã được coi là nhóm nhân khẩu học bị ảnh hưởng nặng nề nhất bởi sự cô đơn. Nhưng dữ liệu điều tra của Cigna Group lại cho thấy, có đến 79% những người trong độ tuổi từ 18 đến 24 cảm thấy cô đơn, trong khi đó tỷ lệ này ở những người từ 66 tuổi trở lên chỉ là 21%.
Sự cô đơn “ăn mòn”
Ngày càng có nhiều nghiên cứu khám phá điều gì xảy ra trong não khi con người cảm thấy cô đơn. Nhà khoa học thần kinh nhận thức Laetitia Mwilambwe-Tshilobo tại Đại học Princeton ở New Jersey (Hoa Kỳ) cho biết, những người cô đơn có xu hướng nhìn thế giới khác với những người không cô đơn. Trong một nghiên cứu năm 2023, các nhà khoa học đã yêu cầu những người tham gia xem video về mọi người trong nhiều tình huống khác nhau, ví dụ: chơi thể thao hoặc hẹn hò. Kết quả qua máy quét chụp ảnh cộng hưởng từ cho thấy, những người không cô đơn đều có phản ứng thần kinh tương tự với nhau, trong khi phản ứng này ở những người cảm thấy cô đơn đều khác nhau. Các tác giả của nghiên cứu đưa ra giả thuyết rằng, những người cô đơn thường chú ý đến các khía cạnh khác nhau của tình huống, điều này khiến họ thấy mình khác biệt với những người cùng lứa tuổi. Đặc biệt, các nhà khoa học phát hiện ra rằng, sự cô đơn sẽ trở nên tồi tệ hơn theo thời gian và có thể lan truyền qua mạng xã hội.
Năm 2006, nghiên cứu của F.M. LaFerla và cộng sự ở Hoa Kỳ đã chứng minh rằng, ở chuột, sự cô đơn khiến một số tế bào thần kinh trung não nhạy cảm hơn với dopamine (một chất dẫn truyền thần kinh, chất này có thể khiến con người rơi vào trạng thái thèm ăn, chẳng hạn như thèm đồ ăn và ma túy). Từ lâu, các nhà khoa học cũng đã tìm thấy mối quan hệ mật thiết giữa sự cô đơn và glucocorticoids. Trong mô hình chuột mắc bệnh Alzheimer, glucocorticoids đã làm tăng mức độ của 2 loại protein có liên quan đến dấu hiệu chính của tình trạng này, đó là các mảng protein quấn quanh tế bào thần kinh, gây cản trở trí nhớ và nhận thức. Tác giả của nghiên cứu này cho biết, căng thẳng là một “cuộc tấn công” bổ sung vào bộ não vốn đã hao mòn khi con người già đi. Bên cạnh đó, mặc dù mức độ hormone căng thẳng cao có thể góp phần gây ra chứng mất trí nhớ, nhưng cũng có khả năng là những người cảm thấy cô đơn đã bỏ lỡ cơ hội rèn luyện tinh thần mà các tương tác xã hội mang lại. Và cũng giống như cơ bắp cần được tập luyện để giữ dáng, bộ não cũng vậy. Trên thực tế, sự cô đơn cũng có liên quan đến lượng chất xám trong não ít hơn.
Năm 2020, R.N. Spreng và cộng sự đã thực hiện một nghiên cứu quy mô lớn trên những người lớn tuổi cảm thấy cô đơn ở Vương quốc Anh. Kết quả nghiên cứu đăng trên Tạp chí Nature Communications cho thấy, các nhà khoa học đã kiểm tra một vùng não được gọi là mạng mặc định (một trong nhiều mạng trong não tích lũy tổn thương trong bệnh Alzheimer) - gọi như vậy vì nó hoạt động theo mặc định khi một người không tham gia vào một nhiệm vụ cụ thể và hướng sự chú ý của họ vào bên trong. Kết quả nghiên cứu cho thấy, sự cô đơn làm suy yếu các kết nối giữa mạng mặc định và hệ thống thị giác, thay vào đó củng cố các kết nối trong mạng mặc định. Điều đó có thể là do người già khắc phục sự cô đơn bằng cách rút lui vào ký ức về những trải nghiệm xã hội trong quá khứ.
Tìm kiếm giải pháp
Một số giải pháp hữu ích được đề xuất nhằm tăng cường khả năng tiếp cận cho những người cô đơn tham gia vào các hoạt động xã hội, chẳng hạn như bố trí nhà ở trong các cộng đồng có khu vực sinh hoạt chung. Việc đi bộ 4-5 km trong suốt một giờ đã chứng minh khả năng đảo ngược hoàn toàn tâm trạng chán nản có liên quan đến sự cô đơn ở một số người. Hơn nữa, những người có khả năng kết nối cao trong mạng mặc định (cũng được biết là bị ảnh hưởng bởi chứng trầm cảm), là những người được hưởng lợi nhiều nhất từ việc tập thể dục. Một lời giải thích cho quan sát này là những người bị trầm cảm bị “mắc kẹt trong suy ngẫm” - một hành vi thu hút rất nhiều vào mạng mặc định. Trong khi đó, việc tập thể dục có thể buộc họ sử dụng các phần khác của não bằng cách làm gián đoạn các quá trình thần kinh có liên quan đến việc tự phản ánh và chuyển hoạt động sang các khu vực liên quan đến hoạt động thể chất, từ đó giải phóng họ khỏi vòng suy nghĩ tiêu cực, buồn chán.
Bắc Lê (lược dịch theo Nature)