AI đã và đang góp phần tái định hình toàn bộ chuỗi giá trị của lĩnh vực xuất bản.
Những năm gần đây, nhiều nhà xuất bản, đơn vị tư nhân và nền tảng số tại Việt Nam đã đẩy mạnh ứng dụng AI vào hoạt động nghiệp vụ. Không chỉ dừng ở việc số hóa kho sách, AI còn hỗ trợ tạo giọng đọc nhân tạo cho sách nói, viết bản nháp nội dung, kiểm lỗi sơ bộ, dịch thuật, thậm chí phân tích dữ liệu hành vi người đọc để cá nhân hóa trải nghiệm. Sự đổi mới không chỉ đến từ các nhà xuất bản lớn, mà còn lan tỏa tới các tác giả độc lập, startup công nghệ và hệ thống thư viện điện tử. Điều này phản ánh xu hướng toàn cầu trong việc tận dụng công nghệ để nâng cao năng suất, tối ưu hóa chi phí và mở rộng khả năng tiếp cận người đọc. Tính đến cuối năm 2024, hơn một nửa số nhà xuất bản trong nước đã tham gia hoạt động xuất bản điện tử - minh chứng cho sự chuyển mình mạnh mẽ của toàn ngành. Song song, các nền tảng sách nói như: VoizFM, Waka hoặc hệ thống thư viện điện tử như sachquocgia.vn, stbook.vn tích cực tối ưu hóa nội dung nhờ AI. Các nhà xuất bản lớn và nhiều startup nhỏ lẻ đều tích hợp AI vào các khâu sản xuất. Việc sinh giọng đọc nhân tạo, viết bài theo đề bài, tóm tắt nhanh, gợi ý tiêu đề và tìm kiếm xu hướng đọc đang được ứng dụng rộng khắp. Trong xu hướng toàn cầu, nhiều nhà xuất bản lớn như New York Times, Bloomberg, Springer Nature đã sử dụng AI để tối ưu hóa quy trình, dự đoán thị trường, tích hợp phân tích big data để gợi ý xu hướng xuất bản và xây dựng danh mục sách chiến lược.
AI giúp tiết kiệm thời gian, giảm chi phí và mở rộng khả năng sáng tạo. Tuy nhiên, cùng với tiềm năng to lớn, AI cũng đặt ra những thách thức không nhỏ về đạo đức nghề nghiệp, bản quyền tác giả và tính nguyên bản của tác phẩm. Một trong những vấn đề nổi bật là sở hữu trí tuệ. Việc AI có thể tự tạo nội dung dẫn đến sự mơ hồ trong xác định tác giả và trách nhiệm pháp lý. Ngoài ra, tốc độ sao chép nội dung - đặc biệt đối với ebook và audiobook - có xu hướng gia tăng do khả năng tạo bản sao nhanh và khó kiểm soát của công nghệ. Một lo ngại khác là nguy cơ lệ thuộc vào AI trong sáng tác và biên tập, làm mai một vai trò tư duy, cảm xúc và trải nghiệm cá nhân - những yếu tố cốt lõi tạo nên chiều sâu của tác phẩm văn học hay học thuật. Nếu không có kiểm soát, thị trường có thể bị lấp đầy bởi các nội dung máy móc, đồng dạng và thiếu chiều sâu, ảnh hưởng đến niềm tin của độc giả và đẩy văn hóa đọc vào khủng hoảng. Cùng với đó là nguy cơ lan truyền thông tin sai lệch nếu AI được sử dụng để sản xuất sách khoa học, sách giáo dục mà không qua kiểm duyệt kỹ lưỡng. Việc lạm dụng công nghệ không chỉ ảnh hưởng đến chất lượng nội dung mà còn đe dọa vai trò của ngành xuất bản như một “người gác cổng tri thức”.
Để tận dụng AI một cách hiệu quả và bền vững, ngành xuất bản cần triển khai đồng bộ nhiều giải pháp: hoàn thiện hành lang pháp lý, sửa đổi Luật Xuất bản, nâng cao năng lực công nghệ cho các đơn vị trong ngành, đào tạo nguồn nhân lực có khả năng làm việc với công cụ AI, phát triển cơ sở dữ liệu dùng chung và thúc đẩy mô hình hợp tác công - tư. Cần nhấn mạnh rằng, AI không thay thế con người trong sáng tạo nội dung, mà đóng vai trò là công cụ hỗ trợ. Các nhà xuất bản cần xác lập ranh giới giữa sử dụng và lệ thuộc, giữa hỗ trợ kỹ thuật và đánh mất bản sắc sáng tạo. Việc giữ vững vai trò trung tâm của con người trong sáng tạo là yếu tố cốt lõi để bảo đảm chất lượng, tính chân thực và chiều sâu tri thức trong mỗi ấn phẩm. Bên cạnh đó, các cơ quan quản lý cũng cần tăng cường kiểm soát rủi ro phát sinh từ AI, nhất là vấn đề bất bình đẳng thị trường khi các đơn vị nhỏ khó cạnh tranh về năng lực công nghệ. Nếu không có chính sách chuyển đổi hợp lý, ngành xuất bản có thể đối mặt với sự xói mòn nhân lực chất lượng cao và phá vỡ hệ sinh thái nghề nghiệp tích lũy qua nhiều thế hệ.
AI đang mở ra cánh cửa lớn cho sự đổi mới trong ngành xuất bản, từ mô hình sản xuất đến cách tiếp cận độc giả. Tuy nhiên, công nghệ chỉ thực sự hữu ích khi được định hướng đúng, có kiểm soát và đặt trong khuôn khổ phát triển văn hóa - tri thức bền vững. Ngành xuất bản cần coi AI là công cụ phục vụ cho mục tiêu lớn hơn: phát triển con người, nuôi dưỡng tư duy sáng tạo và bảo vệ văn hóa đọc trong kỷ nguyên số.
NMK (tổng hợp)