Khả năng suy nghĩ độc lập của con người có bị “thoái hóa” trong thời đại AI? (Phần 2)

Khi AI lặp lại hành trình của chữ viết

Vị triết gia Hy Lạp cổ đại Socrates từng lo ngại rằng việc viết chữ sẽ khiến con người suy yếu trí nhớ và chỉ khuyến khích kiểu hiểu hời hợt, không phải là “trí tuệ” mà là “ảo tưởng về trí tuệ”, một lập luận đáng chú ý vì nó rất giống với nhiều lời phê phán hiện nay nhắm vào trí tuệ nhân tạo (AI).

Thế nhưng, điều đã xảy ra lại hoàn toàn trái ngược: chữ viết, cùng với những tiến bộ công nghệ tiếp theo - máy in, truyền thông đại chúng và kỷ nguyên Internet - đã giúp ngày càng nhiều người tiếp cận được nhiều thông tin hơn. Từ đó, có thể phát triển những ý tưởng lớn, chia sẻ dễ dàng hơn và khiến con người trở nên thông minh hơn, sáng tạo hơn cả ở cấp độ cá nhân lẫn cộng đồng.

Xét cho cùng, chữ viết không chỉ thay đổi cách tiếp cận và lưu giữ thông tin; nó còn thay đổi cả cách tư duy. Giấy bút giúp xử lý những nhiệm vụ phức tạp mà bộ nhớ không thể đảm đương, ví dụ như phép chia dài hay ghi chú logic. Đó chính là “giải tỏa nhận thức” - việc dùng môi trường vật lý để giảm tải cho trí óc, giúp hoàn thành các tác vụ nhận thức phức tạp hơn.

Ở viễn cảnh lý tưởng, con người và máy móc thông minh cùng hợp tác sẽ mở ra những tầm cao trí tuệ mới. Thực tế, AI đã giúp các nhà khoa học phát hiện thuốc nhanh hơn, bác sĩ chẩn đoán bệnh chính xác hơn. Nhưng nghịch lý là: nếu công nghệ thực sự khiến ta thông minh hơn, tại sao con người lại ngày càng cảm thấy… ngu ngốc hơn?

Khi “thối não” trở thành căn bệnh thời đại

Năm 2024, cụm từ “brain rot” (“thối não”) được Nhà xuất bản Đại học Oxford chọn là từ của năm, một khái niệm mô tả cảm giác trống rỗng khi ta lướt vô định giữa biển thông tin rác, những meme vô nghĩa hay nội dung do AI tạo ra.

Khi cầm điện thoại trên tay, về lý thuyết, ta đang có trong tầm tay toàn bộ kho tri thức của nhân loại, vậy tại sao ta lại dành phần lớn thời gian để chú ý đống rác thông tin ấy?

Nguyên nhân cốt lõi nằm ở việc các nền tảng kỹ thuật số không hướng đến việc giúp con người tư duy sâu hơn mà nhằm thu hút và khai thác sự chú ý.

Mỗi lần cầm điện thoại lên với ý định hoàn thành một việc đơn giản, rành mạch và có lợi cho bản thân như đọc tin tức chẳng hạn, bộ não sẽ phải đối đầu với ngành công nghiệp công nghệ trị giá hàng tỷ đô, được xây dựng chỉ để đánh lạc hướng và giữ chân người dùng càng lâu càng tốt.

Để mở rộng phép ẩn dụ của nhà nghiên cứu Christodoulou: Cũng như trong một xã hội dễ béo phì (obesogenic society) có những “sa mạc thực phẩm” (food deserts), tức là những khu vực mà người ta không thể tìm được một bữa ăn lành mạnh, thì trên Internet cũng tồn tại những “sa mạc thông tin” (information deserts), nơi duy nhất có sẵn cho bộ não chúng ta chỉ là đồ ăn vặt tri thức (junk food) cho tâm trí.

Bản chất thực sự của đa nhiệm kỹ thuật số

Vào cuối những năm 1990, Linda Stone, một chuyên gia tư vấn công nghệ đồng thời là giảng viên tại Đại học New York, nhận thấy sinh viên của bà sử dụng công nghệ rất khác so với các đồng nghiệp tại Microsoft, nơi bà cũng từng làm việc.

Trong khi các nhân viên ở Microsoft làm việc có kỷ luật - ví dụ, dùng hai màn hình: một cho email và một cho Word hoặc bảng tính - thì sinh viên của bà lại dường như đang cố gắng làm… hai mươi việc cùng một lúc.

Stone đã đặt ra thuật ngữ “chú ý từng phần liên tục” (continuous partial attention) để mô tả trạng thái căng thẳng và vô thức mà ta thường rơi vào khi cố gắng chuyển qua lại giữa nhiều hoạt động đòi hỏi nhận thức cao, như vừa trả lời email vừa tham gia một cuộc họp Zoom.

Đa nhiệm kỹ thuật số khiến con người cảm thấy năng suất, nhưng điều đó thường chỉ là ảo giác. Bạn có cảm giác sai lầm rằng mình đang kiểm soát được mọi thứ, nhưng thực ra lại chẳng thật sự hiểu rõ điều gì, Stone chia sẻ.

Đa nhiệm kỹ thuật số cũng khiến mọi người luôn trong trạng thái căng thẳng: Trong một nghiên cứu của bà, 80% người tham gia trải qua hiện tượng “ngưng thở trước màn hình” (screen apnea) khi kiểm tra email, họ bị cuốn vào chuỗi thông báo đến mức quên hẳn cách thở bình thường.

Hệ thống phản ứng "chiến đấu hoặc bỏ chạy" của con người luôn bị kích hoạt, bà giải thích, bởi sự liên tục cố gắng để theo kịp mọi thứ. Tình trạng cảnh giác quá mức này mang lại cái giá nhận thức đáng kể: nó khiến con người hay quên hơn, kém ra quyết định hơn và giảm khả năng tập trung.

Khái niệm “chú ý từng phần liên tục” giúp giải thích cả hai hiện tượng: “thối não” (brain rot) như một trạng thái tâm trí và sự tồn tại của chính “rác mạng”.

Bởi xét cho cùng, điều mà các công ty công nghệ thực sự quan tâm về mặt tài chính không phải là "người dùng" có thật sự muốn đọc thứ mình đang đọc, hay có yêu thích nội dung mình đang xem nghe hay không, mà là việc họ không thể hoặc không muốn dừng lại.

Internet hiện đại không khiến ta bị suy giảm trí tuệ, nhưng chắc chắn khiến con người hành xử như thể đang hạn chế về nhận thức.

Khi AI bắt đầu “suy nghĩ” thay con người

Chính trong bối cảnh đó, AI tạo sinh (generative AI) xuất hiện mang đến một lời hứa hẹn hoàn toàn mới. Trước đây, con người chỉ có thể ủy thác cho công nghệ việc ghi nhớ và xử lý dữ liệu; còn giờ đây, có thể ủy thác cả việc suy nghĩ. Sau nhiều năm sống trong trạng thái quá tải thông tin, nhiều người sẵn sàng để máy tính viết báo cáo, soạn email, hay lên kế hoạch du lịch thay mình.

Nhưng vấn đề đặt ra là: Khi nhân loại chuyển từ kỷ nguyên Internet sang kỷ nguyên AI, thứ con người “tiêu thụ” không chỉ là lượng thông tin ngày càng nhiều và ngày càng kém giá trị, mà còn là loại thông tin đã được “tiêu hóa sẵn” được trình bày theo cách bỏ qua các chức năng quan trọng như đánh giá, chọn lọc, tóm tắt, hay tự mình xem xét một vấn đề thay vì chấp nhận ngay giải pháp đầu tiên được đưa ra.

Khi công nghệ bắt đầu suy nghĩ thay con người, ranh giới giữa “hỗ trợ” và “thay thế” ngày càng mờ nhạt. Ở trường học và nơi làm việc, không ít người đã xem AI như một lối tắt để tiết kiệm thời gian thay vì một công cụ để mở rộng tư duy. Và khi ấy, thay vì học cách thắp sáng những ý tưởng mới, con người lại chỉ đang mải miết cải tiến những công cụ đã lỗi thời./.

(Còn tiếp)