Hoàn thiện khung pháp luật sở hữu trí tuệ, thúc đẩy thương mại hóa tài sản sáng tạo

Sau gần hai thập kỷ thi hành, mặc dù Luật SHTT (ban hành năm 2005 và đã qua 3 lần sửa đổi) đã góp phần bảo hộ và khuyến khích sáng tạo, thực tiễn cho thấy, nhiều vướng mắc về thủ tục xác lập quyền rườm rà, chế tài xử phạt thiếu răn đe, và năng lực giám định còn hạn chế.

Quan trọng hơn, tài sản trí tuệ (TSTT) chưa thực sự được coi là tài sản đúng nghĩa, việc đưa chúng vào lưu thông thương mại, định giá, hay sử dụng trong giao dịch tài chính vẫn vô cùng khó khăn do thiếu cơ chế định giá chuẩn mực và công cụ tài chính hỗ trợ.

Dự án Luật sửa đổi lần này, đề xuất sửa tới 75 điều, tập trung vào 5 nhóm chính sách lớn, được kỳ vọng sẽ giải quyết triệt để các hạn chế trên, hướng tới mục tiêu TSTT trở thành tài sản thương mại thực sự.

Hoàn thiện cơ chế tài sản hóa và thương mại hóa

Giải pháp then chốt của dự thảo Luật là thúc đẩy thương mại hóa TSTT, tạo điều kiện để TSTT tham gia vào chu trình kinh tế quốc gia.

Thể chế hóa tài sản trí tuệ và ghi nhận kế toán:

Khái niệm mới về TSTT: Lần đầu tiên, Luật bổ sung khái niệm “tài sản trí tuệ”, nhấn mạnh đây là quyền tài sản gắn với đối tượng SHTT, có giá trị kinh tế và khả năng khai thác thương mại.

Ghi nhận kế toán và định giá: Dự thảo yêu cầu ghi nhận TSTT vào sổ kế toán và cho phép định giá lại theo giá trị hợp lý, tạo nền tảng để TSTT tham gia giao dịch, góp vốn, huy động vốn.

Nguyên tắc minh bạch: Quy định rõ chỉ được ghi nhận TSTT vào sổ sách sau khi quyền sở hữu đã được xác lập hợp pháp, nhằm bảo đảm minh bạch và bảo vệ các bên trong giao dịch.

Quản lý giá trị: Về quản lý và khai thác TSTT (Điều 8a), mặc dù khoản 1 cho phép chủ sở hữu tự lập danh mục và tự xác định giá trị là bước tiến quan trọng, nhưng đại biểu Nguyễn Hoàng Bảo Trân (TP. Hồ Chí Minh) cho rằng, quy định này đang "mở quá rộng" khi không kèm theo nghĩa vụ chứng minh căn cứ hoặc chuẩn mực định giá tối thiểu, dễ dẫn đến nâng khống giá trị và chuyển giá.

Cơ chế Chính phủ quản lý: Để khắc phục, Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Nguyễn Mạnh Hùng giải thích rằng, Luật sẽ có quy định mang tính nguyên tắc về việc ghi nhận và quản lý TSTT trong doanh nghiệp, đồng thời giao Chính phủ ban hành chi tiết các quy định liên quan đến hạch toán, thuyết minh và chuẩn mực định giá. Doanh nghiệp có thể tự định giá, nhưng giá trị này chỉ mang tính nội bộ, không được sử dụng để vay ngân hàng, và phải ghi chú rõ giá trị tự định giá kèm theo chi phí tạo lập tài sản, nhằm thúc đẩy doanh nghiệp quan tâm và quản lý TSTT.

Cơ chế thế chấp và xử lý tài sản đảm bảo

Khuyến khích thế chấp: Chủ trương khuyến khích sử dụng TSTT làm tài sản bảo đảm là đúng đắn. Chính phủ dự kiến thí điểm các cơ chế như thế chấp bằng quyền SHTT, huy động vốn trên thị trường chứng khoán và phát triển bảo hiểm cùng các sản phẩm tài chính liên quan.

Yêu cầu chi tiết hóa: Để việc thế chấp khả thi, đại biểu Nguyễn Hoàng Bảo Trân đề nghị phải kèm theo điều kiện đầy đủ về tiêu chuẩn định giá, hồ sơ xác lập quyền và cơ chế xử lý tài sản khi phát sinh nghĩa vụ nợ. Đồng thời, cần làm rõ trách nhiệm trong trường hợp tài sản tranh chấp, mất hiệu lực hoặc giảm giá trị, và yêu cầu mọi giao dịch, định giá và thế chấp phải tuân thủ phương pháp do Chính phủ ban hành.

Cập nhật pháp lý cho kỷ nguyên chuyển đổi số

Lần sửa đổi này cập nhật kịp thời các vấn đề mới của thời đại số, đặc biệt là trí tuệ nhân tạo (AI) và dữ liệu, nhằm bắt kịp xu thế công nghệ toàn cầu.

Cơ chế bảo hộ sản phẩm do AI tạo ra

Xác định chủ thể quyền: Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng giải thích rõ, AI không phải chủ thể quyền SHTT. Sản phẩm do AI tự động tạo ra mà không có sự tham gia sáng tạo của con người thì không được bảo hộ bản quyền, sáng chế như tác phẩm của con người.

Điều kiện bảo hộ: Chủ thể quyền là con người. Chỉ các sản phẩm có sự tham gia sáng tạo đáng kể của con người (như ý tưởng, chỉ đạo, lựa chọn, chỉnh sửa kết quả AI) mới đủ điều kiện được bảo hộ, trong đó con người có thể được công nhận là tác giả, nhà sáng chế.

Phân định trách nhiệm: Với những trường hợp con người chỉ đưa yêu cầu và AI làm phần lớn công việc, người dùng có quyền sử dụng, thương mại nhưng không phải tác giả. Chính phủ sẽ được giao xác định mức độ sáng tạo của người dùng để áp dụng cơ chế bảo hộ phù hợp.

Sử dụng dữ liệu cho huấn luyện AI

Ngoại lệ dữ liệu: Dự thảo cho phép sử dụng dữ liệu đã công bố hợp pháp để nghiên cứu, huấn luyện và phát triển hệ thống AI.

Yêu cầu cân bằng lợi ích: Đại biểu Nguyễn Tâm Hùng (TP Hồ Chí Minh) đánh giá cao quy định này nhưng đề nghị cần làm rõ tiêu chí không gây thiệt hại đến lợi ích hợp pháp của tác giả, chủ sở hữu. Đại biểu Trần Thị Thu Đông (Cà Mau) cũng bày tỏ lo ngại về nguy cơ xâm hại bản quyền do quy định chưa chặt chẽ và đề nghị tiếp tục nghiên cứu kỹ lưỡng.

Hướng nghiên cứu tiếp theo: Ban soạn thảo tiếp tục nghiên cứu cơ chế sử dụng dữ liệu công khai, hợp pháp cho việc huấn luyện AI, với điều kiện sản phẩm đầu ra không xâm phạm quyền tác giả.

Mở rộng đối tượng bảo hộ: Để phù hợp với xu thế công nghệ mới, Luật sẽ giao Chính phủ quy định chi tiết điều kiện bảo hộ đối với kiểu dáng công nghiệp đối với sản phẩm phi vật lý trong môi trường số.

Tăng cường thực thi và minh bạch hóa

Việc sửa đổi Luật nhằm siết chặt chế tài và đơn giản hóa thủ tục hành chính, đáp ứng yêu cầu tăng cường bảo vệ quyền SHTT.

Đơn giản hóa thủ tục hành chính: Dự thảo rút ngắn hàng loạt thời hạn như: Công bố đơn kiểu dáng, nhãn hiệu, chỉ dẫn địa lý từ 2 tháng xuống 1 tháng; thời gian phản đối đơn sáng chế từ 9 tháng xuống 6 tháng; đơn nhãn hiệu từ 5 tháng xuống 3 tháng.

Nâng cao hiệu quả bảo vệ quyền: Luật siết chặt chế tài, giao thêm trách nhiệm cho Tòa án và Viện Kiểm sát trong bảo vệ quyền, đồng thời kiện toàn chức năng thanh tra chuyên ngành, nhằm tăng tính răn đe.

Củng cố nền tảng: Dự thảo còn củng cố tổ chức trung gian (quản lý tập thể quyền tác giả, dịch vụ đại diện SHTT), xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia về giá trị quyền SHTT và đưa ra bộ tiêu chuẩn định giá minh bạch, tạo niềm tin cho nhà đầu tư và doanh nghiệp khi giao dịch.

Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng nhấn mạnh, bên cạnh việc hoàn thiện khung pháp lý, cần phải xử lý gốc rễ bằng cách nâng cao nhận thức xã hội và doanh nghiệp về SHTT, đưa SHTT vào giáo dục phổ thông và đại học, truyền thông mạnh mẽ. Đồng thời, cần hoàn thiện tòa án chuyên biệt về SHTT, bổ sung chế tài đủ sức răn đe và chuyển mạnh quá trình thực thi sang môi trường số.

Sửa đổi Luật SHTT năm 2025 không chỉ là khắc phục bất cập mà còn là mở ra tư duy mới, coi sáng tạo là tài sản có thể lưu thông, tạo ra nguồn lực kinh tế mạnh mẽ, góp phần tăng cường năng lực cạnh tranh quốc gia trong kỷ nguyên số./.