Châu Âu tiến tới khung pháp lý mới cho cây trồng chỉnh sửa gen
Theo thông cáo phát hành mới đây của Ủy ban châu Âu (EC), Liên minh châu Âu (EU) vừa thông qua một thỏa thuận mang tính bước ngoặt về quy định đối với các giống cây trồng được phát triển bằng kỹ thuật di truyền mới (New Genomic Techniques - NGTs). Đây là cột mốc quan trọng đối với ngành giống, với kỳ vọng thúc đẩy đổi mới, tăng tính cạnh tranh và hỗ trợ mục tiêu phát triển nông nghiệp bền vững tại châu Âu.
Thoả thuận mang tính bước ngoặt
Trong thông cáo, EC đã hoan nghênh thỏa thuận đạt được giữa Nghị viện châu Âu và Hội đồng EU về các quy định mới của Liên minh đối với cây trồng được tạo ra bằng các NGT. Việc thống nhất quy định mới này sẽ tạo điều kiện thúc đẩy đổi mới trong lĩnh vực chọn tạo giống cây trồng tại châu Âu; giúp nông dân tiếp cận nhanh hơn tới những giống cây trồng có khả năng chống chịu tốt hơn trước biến đổi khí hậu; đồng thời giảm nhu cầu sử dụng nguyên liệu đầu vào như phân bón và thuốc bảo vệ thực vật.
Bước tiến pháp lý này cũng tạo động lực cho các nhà lai tạo giống và nâng cao năng lực cạnh tranh của các công ty sản xuất nông nghiệp của châu Âu trên thị trường quốc tế. Thông cáo của EC cũng khẳng định những quy định mới này cũng sẽ cắt giảm đáng kể gánh nặng thủ tục hành chính trong khi vẫn bảo đảm các tiêu chuẩn an toàn cao đối với cây trồng và sản phẩm NGT.
Ủy viên phụ trách Y tế và Phúc lợi động vật Olivér Várhelyi cho biết, thỏa thuận đạt được là một dấu mốc quan trọng trong việc ứng dụng đổi mới vào nông nghiệp. Các quy định mới sẽ cung cấp những công cụ then chốt để cải thiện năng lực cạnh tranh toàn cầu của ngành chọn tạo giống, sản xuất nông nghiệp và thực phẩm của châu Âu. Đồng thời, giúp châu Âu ứng phó hiệu quả hơn với những thách thức ngày càng gia tăng như sâu bệnh và dịch hại mới trên cây trồng.
Với các quy định mới này, châu Âu đang cho thấy xu hướng điều chỉnh pháp luật theo kịp với tiến bộ khoa học; từ đó tạo điều kiện tiếp cận thị trường cho các doanh nghiệp vừa và nhỏ cũng như thúc đẩy ứng dụng công nghệ giống mới phục vụ nhu cầu đặc thù, đồng thời vẫn duy trì các tiêu chuẩn an toàn cao của châu Âu.
Hai lộ trình pháp lý đối với các cây trồng được tạo ra bằng kỹ thuật di truyền mới
Theo quy định mới, cây trồng NGT thuộc nhóm 1 (gọi là NGT nhóm 1) bao gồm các giống được đánh giá là tương đương với giống tự nhiên hoặc giống tạo ra bằng phương pháp lai tạo truyền thống. Những giống cây trồng này sẽ áp dụng quy trình pháp lý đơn giản hơn, miễn trừ khỏi quy định đối với cây trồng biến đổi gen. Quy trình xác nhận các giống cây trồng thuộc loại này sẽ dựa trên một bộ tiêu chí nhất định.
Đối với những cây trồng NGT không thuộc nhóm 1 (“NGT nhóm 2”), những yêu cầu hiện hành đối với cây trồng biến đổi gen sẽ tiếp tục được áp dụng, bao gồm đánh giá rủi ro và cấp phép trước khi thương mại hóa. Sản phẩm từ cây trồng nhóm này sẽ áp dụng quy định về truy xuất nguồn gốc và ghi nhãn; đồng thời có thể bổ sung ghi nhãn tự nguyện về mục đích của việc biến đổi gen.
Như vậy, theo thoả thuận này, những giống cây trồng chỉnh sửa gen được đánh giá là tương tự với giống có trong tự nhiên hoặc các giống được tạo ra bằng phương pháp lai truyền thống sẽ được quản lý như cây trồng thường, không theo quy trình đánh giá và quản lý như đối với cây trồng biến đổi gen. Những cây trồng thuộc dạng này bao gồm các loại cây trồng có đột biến nhỏ, có mục tiêu trong vật chất di truyền (đột biến định hướng) hoặc có chèn vật chất di truyền từ cùng một loài hoặc từ các loài có thể lai chéo được (cisgenesis, bao gồm intragenesis). Việc quản lý sinh vật biến đổi gen vẫn tiếp tục áp dụng theo pháp luật hiện hành và không thay đổi.
Bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ đối với các giống cây trồng mới
Các quy định về bằng sáng chế hiện được điều chỉnh theo Chỉ thị công nghệ sinh học của EU. Tuy nhiên, thoả thuận mới về giống cây trồng NGT cũng tăng cường đáng kể tính minh bạch liên quan đến bằng sáng chế đối với các giống cây trồng chỉnh sửa gen.
Cụ thể, khi nộp hồ sơ đăng ký cây trồng hoặc sản phẩm NGT nhóm 1, doanh nghiệp hoặc nhà chọn tạo giống phải cung cấp thông tin về tất cả các bằng sáng chế hiện có hoặc đang được xem xét. Các thông tin liên quan đến bằng sáng chế này phải được công bố trong một cơ sở dữ liệu dùng chung và có thể truy cập công khai. Ngoài ra, trên cơ sở tự nguyện, doanh nghiệp hoặc nhà chọn tạo giống cũng có thể cung cấp thông tin về ý định của chủ sở hữu bằng sáng chế đối với việc cấp phép khai thác giống hoặc sản phẩm NGT nhóm 1 đã được cấp bằng sáng chế theo điều kiện công bằng.
Hội đồng và Nghị viện EC cũng thống nhất thành lập một nhóm chuyên gia về bằng sáng chế, bao gồm đại diện từ các quốc gia thành viên, Văn phòng Sáng chế châu Âu và Văn phòng Bảo hộ giống cây trồng cộng đồng.
Theo lộ trình, một năm sau khi quy định có hiệu lực, EC sẽ công bố nghiên cứu về ảnh hưởng của hệ thống bằng sáng chế đối với hoạt động đổi mới, khả năng tiếp cận hạt giống của nông dân và sức cạnh tranh của ngành lai tạo giống trong EU. Từ kết quả nghiên cứu, EC sẽ đưa ra các biện pháp tiếp theo hoặc đề xuất khuôn khổ pháp lý mới nếu cần thiết.
Các bước tiếp theo
Quy định mới vẫn cần được Hội đồng EU và Nghị viện châu Âu chính thức thông qua trước khi trở thành luật. Văn bản dự kiến sẽ được công bố trong Công báo EU vào năm 2026 và bắt đầu có hiệu lực sau đó hai năm. Quá trình triển khai sẽ được đi kèm với một chương trình giám sát chặt chẽ nhằm đánh giá tác động kinh tế, môi trường và xã hội của các giống cây trồng NGT, đặc biệt liên quan đến các tiêu chí an toàn và bền vững./.
