‏"Báo chí giải thích" - Giải pháp cho chính sách "khó hiểu"‏

‏‏“Cặp bài trùng” của truyền thông hiện đại‏

‏Khi thông tin trở nên khó tiếp cận, cảm giác lúng túng dễ xuất hiện: Người dân hiểu chưa đúng quyền lợi, doanh nghiệp e dè vì sợ sai sót, và trong khoảng trống thông tin đó đôi khi lại xuất hiện tin đồn hoặc nguồn diễn giải thiếu chính xác.‏

‏Trong bối cảnh đó, “báo chí giải thích” (explanatory journalism) và “ngôn ngữ đơn giản” (plain language) trở thành "cặp bài trùng" giúp thu hẹp khoảng cách giữa chính sách và cuộc sống.

Trong khi ngôn ngữ đơn giản là kỹ thuật soạn thảo văn bản loại bỏ sự rườm rà, đánh đố để người dân hiểu ngay lần đọc đầu tiên, thì báo chí giải thích là phương thức truyền tải đi sâu vào bối cảnh (why, how) thay vì chỉ đưa tin thuần túy (what). ‏

‏Nói cách khác, nếu "ngôn ngữ đơn giản" là công cụ giúp chuẩn hóa nguyên liệu đầu vào (văn bản chính sách), thì "báo chí giải thích" là phương thức chế biến để tạo ra món ăn tinh thần mà độc giả có thể tiêu hóa được dễ dàng.‏

‏Kinh nghiệm quốc tế: Cách thế giới “đơn giản hóa” thông tin chính sách‏

‏Tại Hoa Kỳ, sự phức tạp của văn bản hành chính công từng gây thiệt hại hàng tỷ USD mỗi năm do sai sót và lãng phí thời gian xử lý. Điều này dẫn đến sự ra đời của Đạo luật Viết đơn giản (Plain ‏‏Writing Act of 2010‏‏) được Quốc hội Mỹ thông qua ngày 13/10/2010 và yêu cầu các cơ quan liên bang bắt buộc phải sử dụng “văn phong rõ ràng, súc tích, được tổ chức tốt” trong mọi văn bản liên quan đến quyền lợi và nghĩa vụ của người dân.

Đây không phải là một lời kêu gọi, mà là một yêu cầu bắt buộc các cơ quan liên bang phải sử dụng ngôn ngữ rõ ràng, ngắn gọn, và được tổ chức tốt trong các văn bản công.‏

‏Các quốc gia như Anh, Úc hay khối EU cũng có những bộ quy chuẩn tương tự. Họ coi quyền được tiếp cận thông tin chính sách dễ hiểu là một quyền dân sự cơ bản.‏

‏Nếu chính phủ nỗ lực đơn giản hóa văn bản, thì báo chí thế giới cũng chuyển mình để trở thành những "người phiên dịch" đại tài. Mô hình báo chí truyền thống với công thức 5W1H đang dần nhường chỗ cho các nhu cầu sâu hơn của độc giả.‏

‏Vox Media‏‏ là một ví dụ điển hình cho sự thành công nhờ đi ngược lại dòng chảy tin tức nhanh. Thay vì đua nhau đưa tin "Quốc hội vừa thông qua chính sách y tế mới" nhanh nhất, Vox tạo ra các chuỗi bài "Card stacks", video giải thích bằng đồ họa để trả lời câu hỏi: "Chính sách này thay đổi túi tiền của bạn như thế nào?".

Họ không giả định độc giả đã biết mọi thứ. Họ bắt đầu từ con số 0, giải thích các thuật ngữ, vẽ ra lộ trình và hệ quả tác động đến đời sống.‏

‏Soi chiếu vào thực tiễn Việt Nam: Mạng xã hội và khoảng trống của báo chí‏

‏Trong bối cảnh truyền thông chính sách tại Việt Nam, có thể thấy những diễn biến khá đa dạng và nhiều chiều.‏

‏Vài năm gần đây, một xu hướng đáng chú ý là sự xuất hiện của các chuyên gia tư vấn và KOL phân tích chính sách trên nền tảng mạng xã hội như TikTok, Facebook. Những video ngắn, chẳng hạn như phần giải thích 60 giây về “Quy định mới trong định giá đất”, có thể thu hút hàng triệu lượt xem, trong khi thông cáo báo chí chính thức đôi khi ít được tiếp cận hơn. ‏

‏Điều này cho thấy cách tiếp cận gần gũi, diễn giải bằng ngôn ngữ đời thường và tập trung vào quyền lợi thiết thực đang giúp những nội dung này dễ dàng chạm đến người xem. Dù vẫn còn các ý kiến khác nhau liên quan đến độ chính xác tuyệt đối, nhưng không thể phủ nhận họ đã đáp ứng được nhu cầu thông tin nhanh và dễ hiểu của một bộ phận lớn công chúng.‏

‏Bên cạnh đó, nhiều cơ quan báo chí lớn cũng có những nỗ lực đáng trân trọng. VnExpress đầu tư các bài longform và e-magazine phân tích dữ liệu ngân sách, quy hoạch; VTV với các chương trình như "Tài chính kinh doanh", "Money Talk" giúp các chính sách tài chính trở nên gần gũi hơn; Thông tấn xã Việt Nam (TTXVN) tăng cường sản xuất infographic tóm tắt những quy định mới. Đây đều là tín hiệu tích cực trong xu hướng nâng cao khả năng tiếp cận thông tin chính sách.‏

Tuy vậy, xét ở góc độ nguồn thông tin ban đầu, nhiều thông cáo báo chí và văn bản gốc vẫn mang đặc trưng hành chính, nhiều khuôn mẫu và chưa có nhiều yếu tố “kể chuyện” hay ngôn ngữ phổ thông.

Điều này vô tình tạo ra một độ vênh nhất định giữa nội dung chính sách và nhu cầu tiếp nhận thông tin của công chúng. Có lẽ đây cũng là một trong những điểm cần tiếp tục cải thiện để quy trình truyền thông chính sách trở nên liền mạch và hiệu quả hơn.‏

‏Trong bối cảnh đó, việc sử dụng ngôn ngữ hành chính quá phức tạp hay hàn lâm có thể trở thành rào cản đối với việc lan tỏa chính sách hơn là yếu tố tạo nên sự trang trọng. Đây cũng là lý do tư duy “báo chí giải thích” cần được xem như một hướng tiếp cận quan trọng, chứ không chỉ là xu hướng ngắn hạn.‏

‏Để thúc đẩy cách làm này, vai trò của cả cơ quan quản lý và báo chí có lẽ cần được nhìn nhận lại theo hướng rõ ràng và chủ động hơn. Ở phía cơ quan nhà nước, Bộ ngành cùng các đơn vị chuyên môn có thể nghiên cứu và ban hành bộ hướng dẫn về “ngôn ngữ đơn giản trong văn bản hành chính và truyền thông chính sách”, nhằm giúp các thông cáo báo chí trở thành những sản phẩm truyền thông dễ hiểu, thay vì chỉ là bản tóm tắt mang nặng tính kỹ thuật. ‏

‏Đồng thời, các cơ quan báo chí cũng có thể cân nhắc đầu tư mạnh hơn vào những bộ phận chuyên về dữ liệu và giải thích, nơi phóng viên không chỉ đưa tin mà còn phân tích, trực quan hóa và chuyển hóa các thuật ngữ chuyên môn thành những câu chuyện gần gũi, gắn với lợi ích thiết thực của người dân.‏

‏Chính sách chỉ thực sự đi vào cuộc sống khi người dân hiểu được nó. Và để người dân hiểu, chúng ta cần những "người phiên dịch" tận tâm và những thông điệp không đánh đố. Đó chính là sứ mệnh mới của truyền thông chính sách trong kỷ nguyên này./.‏

‏Tài liệu tham khảo‏

1. ‏Plain Writing Act of 2010 (Pub.L. 111-274)‏

2. Nic Newman (2025), Journalism, Media, and Technology Trends and Predictions 2025, Reuters Institute for the Study of Journalism, DOI: 10.60625/risj-vte1-x706.‏