Quy hoạch cụm, trung tâm nông thôn mới gắn công nghệ chế biến nâng giá trị nông sản

Khi vận hành mô hình chính quyền địa phương hai cấp, công tác quy hoạch nông thôn đang bộc lộ nhiều hạn chế, đặt ra yêu cầu phải đổi mới mạnh mẽ cách tổ chức không gian phát triển

Tại Hội thảo “Xây dựng cụm, trung tâm nông thôn mới phù hợp với bối cảnh hiện nay” do Liên hiệp các Hội khoa học và kỹ thuật Việt Nam tổ chức, nhiều chuyên gia cho rằng, phát triển mô hình cụm, trung tâm nông thôn mới gắn công nghệ chế biến, nông nghiệp thông minh và sản xuất tập trung là hướng đi tất yếu để nông thôn phát triển hiện đại, bền vững.

Theo các ý kiến tại Hội thảo, quy hoạch là nền tảng để địa phương lập đề án, chương trình và kế hoạch xây dựng nông thôn mới. Quy hoạch tốt sẽ định hình rõ không gian cư trú, sản xuất, hạ tầng và dịch vụ xã hội; tạo cơ sở ưu tiên đầu tư, tránh dàn trải và hạn chế lãng phí

Nhưng thực tế hiện nay, nhiều nơi quy hoạch còn thiếu đồng bộ, quản lý lỏng lẻo, tổ chức thực hiện chưa chặt chẽ. Không ít địa phương có xu hướng “đô thị hóa nông thôn” hoặc bê tông hóa làng quê, khiến cảnh quan truyền thống bị phá vỡ và bản sắc vùng miền phai nhạt. Những công trình theo mẫu chung như nhà văn hóa, trung tâm xã, nhà ở áp dụng rập khuôn dễ tạo cảm giác hiện đại nhưng thiếu hòa hợp với kiến trúc đặc trưng bản địa.

Một vấn đề khác là tình trạng “phố hóa làng quê” do cơ chế đổi đất lấy hạ tầng và xây dựng tự phát dọc các tuyến đường mới. Nhà chia lô bám đường mọc lên nhanh, điểm dân cư mới manh mún, diện tích nhỏ hẹp không phù hợp với sinh hoạt và sản xuất của hộ nông nghiệp

Không gian làng truyền thống bị xáo trộn, sân vườn, ao chuồng thu hẹp, làm đứt gãy cấu trúc “nhà - vườn - ruộng” vốn gắn chặt với nếp sống nông thôn. Trong khi đó, mô hình nhà ở nông thôn kết hợp hiện đại - truyền thống, vẫn giữ được không gian sản xuất, mới chỉ xuất hiện ở một số ít địa phương.

Về kỹ thuật và pháp lý, nhiều đồ án quy hoạch còn dựa trên bản đồ địa chính cũ, khảo sát chưa sâu, chất lượng dữ liệu hạn chế. Sự tham gia của cộng đồng, doanh nghiệp và các cơ quan liên quan chưa đủ mạnh khiến quy hoạch thiếu tính khả thi.

Hệ thống phân loại, tên gọi đất đai giữa các ngành chưa thống nhất cũng gây khó khi triển khai, nhất là trong bố trí vùng sản xuất tập trung, khu chế biến và hạ tầng phục vụ chuỗi giá trị.

Từ các bất cập đó, Hội thảo nhấn mạnh cần đổi mới tư duy quy hoạch theo hướng tích hợp, phát triển kinh tế đi đôi với bảo tồn cảnh quan - văn hóa và thích ứng biến đổi khí hậu. Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, nông thôn phát triển hiệu quả phải gắn với công nghệ, sinh thái, du lịch và giá trị văn hóa bản địa.

Với Việt Nam, yêu cầu công nghiệp hóa - hiện đại hóa cũng khiến tư duy “quy hoạch cụm, trung tâm” trở nên cấp thiết. Lao động nông nghiệp giảm, đất sản xuất thu hẹp, trong khi nông nghiệp công nghệ cao đòi hỏi vùng chuyên canh lớn, hạ tầng đồng bộ và dịch vụ hậu cần mạnh.

Nhiều địa phương đã chứng minh sản xuất quy mô lớn, áp dụng tiêu chuẩn VietGAP, hữu cơ, thủy canh… giúp nông sản đủ điều kiện vào siêu thị và xuất khẩu. Nhưng để nhân rộng, cần tổ chức lại không gian nông thôn theo cụm, liên kết vùng nguyên liệu với sơ chế - chế biến, kho lạnh, logistics và thương mại.

Các chuyên gia cho rằng, cụm, trung tâm nông thôn mới không chỉ là nơi dân cư tập trung, mà là “hạt nhân kinh tế - xã hội” của vùng nông thôn. Khi vùng nguyên liệu được quy hoạch tập trung và gắn với trung tâm chế biến ngay tại địa phương, nông sản giảm thất thoát sau thu hoạch, tăng khả năng bảo quản, chuẩn hóa chất lượng và nâng giá trị gia tăng.

Cùng với đó là ứng dụng nông nghiệp thông minh, hạ tầng số và truy xuất nguồn gốc để mở rộng thị trường, tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị.

Để triển khai hiệu quả, hội thảo đề xuất ưu tiên đầu tư hạ tầng trọng điểm phục vụ sản xuất tập trung và chế biến; khuyến khích doanh nghiệp, hợp tác xã tham gia vùng chuyên canh lớn và liên kết dài hạn với nông dân; đồng thời đào tạo nhân lực nông thôn đáp ứng yêu cầu công nghệ mới.

Xây dựng nông thôn mới giai đoạn mới vì thế không chỉ là hoàn thiện tiêu chí, mà hướng tới không gian sống hiện đại, xanh - sạch - đẹp nhưng vẫn giữ bản sắc; sản xuất theo chuỗi gắn chế biến sâu để nâng giá trị nông sản; nâng thu nhập và bảo đảm ổn định xã hội./.