Nông thôn mới giai đoạn 2021-2025: Từ chương trình hạ tầng đến đổi mới tư duy

Dấu ấn thể chế và những điểm mới trong xây dựng nông thôn mới 2021-2025

Một trong những dấu ấn nổi bật của giai đoạn 2021-2025 là hệ thống cơ chế, chính sách về xây dựng nông thôn mới (NTM) được ban hành tương đối đầy đủ, đồng bộ và kịp thời, tạo hành lang pháp lý vững chắc cho tổ chức thực hiện.

Trong 5 năm, đã có hơn 154 văn bản được ban hành, bao gồm 5 Nghị quyết của Quốc hội, 3 Nghị định của Chính phủ, 35 Quyết định của Thủ tướng Chính phủ, cùng hơn 111 văn bản hướng dẫn, chỉ đạo của các bộ, ngành Trung ương.

Điểm mới đáng chú ý là lần đầu tiên nhiều chương trình, nội dung chuyên đề được tích hợp trong khuôn khổ Chương trình mục tiêu quốc gia (MTQG) xây dựng NTM, phản ánh yêu cầu phát triển của giai đoạn mới. Trong đó, Chương trình Mỗi xã một sản phẩm (OCOP) tiếp tục được khẳng định là động lực thúc đẩy kinh tế nông thôn, gia tăng giá trị nông sản, xây dựng thương hiệu sản phẩm địa phương.

Tính đến tháng 6/2025, cả nước đã có 16.543 sản phẩm OCOP đạt 3 sao trở lên (tăng 12.056 sản phẩm so với năm 2020), trong đó 73,2% sản phẩm 3 sao, 26,4% sản phẩm 4 sao, 79 sản phẩm 5 sao, còn lại là tiềm năng 5 sao. Có 8.924 chủ thể OCOP (tăng 6.480 chủ thể so với năm 2020), trong đó có 32,8% là hợp tác xã (HTX), 25,2% là doanh nghiệp nhỏ, 33,8% là cơ sở sản xuất/hộ kinh doanh, còn lại là tổ hợp tác.

Hệ thống HTX, tổ hợp tác tiếp tục được củng cố và phát triển. Đến tháng 4/2025, cả nước có khoảng 22.289 HTX nông nghiệp đang hoạt động. Nhiều HTX đã chủ động chuyển đổi mô hình hoạt động theo hướng phù hợp, tăng cường liên kết sản xuất - tiêu thụ theo chuỗi giá trị, đẩy mạnh ứng dụng khoa học - công nghệ và phát triển các sản phẩm đạt chuẩn OCOP.

Riêng tại Hà Nội, theo Văn phòng Điều phối Chương trình xây dựng NTM thành phố, trên địa bàn hiện có gần 1.340 HTX đang hoạt động, với 3.317 sản phẩm OCOP, chiếm 22,1% tổng số sản phẩm OCOP cả nước. Thành phố hiện có 6 sản phẩm OCOP đạt 5 sao, thuộc nhóm dẫn đầu toàn quốc. Các sản phẩm này là sự kết hợp hài hòa giữa giá trị thủ công truyền thống và ứng dụng công nghệ hiện đại, không chỉ giữ gìn bản sắc văn hóa mà còn nâng cao giá trị gia tăng và khả năng cạnh tranh trên thị trường quốc tế.

Hay như tại Quảng Ninh, đây là một trong số ít địa phương trong cả nước có trên 1.000 HTX. Trong số các HTX đang hoạt động, khoảng 71% hoạt động trong lĩnh vực nông nghiệp, từng bước khẳng định vai trò là động lực quan trọng trong sản xuất nông nghiệp, nuôi trồng thủy sản và phát triển các sản phẩm OCOP.

Hiện nay, Quảng Ninh có trên 400 sản phẩm OCOP đạt từ 3 đến 5 sao của 54 địa phương, trong đó có 8 sản phẩm đạt 5 sao cấp quốc gia. 100% sản phẩm OCOP đạt chuẩn 3-5 sao đã được đưa lên các sàn thương mại điện tử, góp phần mở rộng thị trường tiêu thụ.

Nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh và tạo đà phát triển bền vững cho các sản phẩm OCOP, các doanh nghiệp, HTX, tổ chức và cá nhân sản xuất, kinh doanh trên địa bàn tỉnh đã không ngừng chú trọng nâng cao chất lượng, cải tiến mẫu mã, bao bì, gia tăng giá trị và đáp ứng ngày càng tốt hơn nhu cầu đa dạng của thị trường.

Thông qua tham gia Chương trình OCOP, nhiều hộ dân từ sản xuất nhỏ lẻ, manh mún đã từng bước phát triển thành chủ cơ sở sản xuất, doanh nghiệp nhỏ, tạo việc làm và sinh kế ổn định cho lao động địa phương.

Du lịch nông thôn được chú trọng phát triển theo hướng gắn với bảo tồn văn hóa truyền thống, khai thác cảnh quan sinh thái, tạo sinh kế bền vững cho người dân. Chuyển đổi số từng bước được đưa vào quản trị nông thôn, cung cấp dịch vụ công và tổ chức sản xuất nông nghiệp.

Bên cạnh đó, các tiêu chí về môi trường, an ninh trật tự, đời sống văn hóa cộng đồng được coi là những trụ cột quan trọng, góp phần đưa NTM tiệm cận các chuẩn mực đô thị văn minh. Bộ tiêu chí NTM được điều chỉnh theo hướng nâng cao chất lượng, gắn với đô thị hóa, hiện đại hóa và phát triển bền vững, thay vì chỉ tập trung vào hạ tầng cơ bản như các giai đoạn trước.

Thành công của Chương trình giai đoạn 2021-2025 còn đến từ việc kiện toàn, nâng cao hiệu lực, hiệu quả của bộ máy chỉ đạo, điều phối. Ban Chỉ đạo Trung ương các Chương trình MTQG được thành lập, thống nhất chỉ đạo, điều hành cả ba chương trình lớn, gồm xây dựng NTM, giảm nghèo bền vững và phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi, do Phó Thủ tướng Chính phủ làm Trưởng ban.

Ở địa phương, 100% tỉnh, huyện, xã đã kiện toàn Ban Chỉ đạo, Ban quản lý và Ban giám sát cộng đồng. Đây là nền tảng bảo đảm tính xuyên suốt, từ hoạch định chính sách ở Trung ương đến tổ chức triển khai tận thôn, bản.

Đặc biệt, Văn phòng Điều phối NTM Trung ương được kiện toàn theo mô hình tổ chức mới của Bộ Nông nghiệp và Môi trường (theo Quyết định số 528/QĐ-BNNMT ngày 28/3/2025), qua đó tăng cường năng lực tham mưu, điều phối, giám sát và kết nối nguồn lực, góp phần nâng cao chất lượng quản lý chương trình trong bối cảnh yêu cầu ngày càng cao.

Huy động đa dạng nguồn lực, khẳng định vai trò chủ thể của người dân

Một trong những điểm sáng khác của Chương trình giai đoạn 2021-2025 là khả năng huy động nguồn lực ở quy mô lớn. Tổng nguồn lực huy động trong 5 năm ước đạt khoảng 3,7 triệu tỷ đồng, thể hiện sự vào cuộc mạnh mẽ của cả hệ thống chính trị, cộng đồng doanh nghiệp và người dân.

Cơ cấu nguồn lực tương đối đa dạng, trong đó vốn tín dụng chiếm tỷ trọng lớn nhất với 2,25 triệu tỷ đồng (tương đương 60,8%). Ngân sách địa phương đóng góp 283.743 tỷ đồng, ngân sách Trung ương hỗ trợ 41.264 tỷ đồng. Đáng chú ý, nguồn lực huy động từ doanh nghiệp và người dân đạt 853.517 tỷ đồng.

Đặc biệt, có tới 9,5 triệu lượt khách hàng vay vốn phục vụ sản xuất, kinh doanh ở khu vực nông thôn; tổng mức đóng góp trực tiếp của người dân lên tới 813.995 tỷ đồng, chiếm khoảng 22% tổng nguồn lực. Những con số này khẳng định vai trò chủ thể của người dân trong xây dựng NTM: không chỉ là đối tượng thụ hưởng mà còn là lực lượng trực tiếp tham gia, đóng góp và quyết định thành công của chương trình.

Kết quả toàn diện, tác động sâu rộng đến đời sống nông thôn

Sau 5 năm triển khai, Chương trình MTQG xây dựng NMT đã đạt được nhiều kết quả nổi bật, phản ánh rõ nét sự thay đổi về diện mạo và chất lượng sống ở khu vực nông thôn.

Theo tổng hợp, 97,3% số xã trên cả nước đã đạt tiêu chí quy hoạch, bảo đảm định hướng phát triển lâu dài và đồng bộ. Hạ tầng giao thông nông thôn tiếp tục được đầu tư nâng cấp, với 87,3% số xã đạt tiêu chí giao thông, tạo điều kiện thuận lợi cho đi lại, giao thương và kết nối vùng. Đặc biệt, 99,7% hộ dân nông thôn đã được tiếp cận điện lưới quốc gia, đưa Việt Nam vào nhóm các quốc gia có tỷ lệ tiếp cận điện năng cao nhất trong khu vực.

Cùng với đó, 149 mô hình, sáng kiến xây dựng NTM tiêu biểu đã được tổng kết, đánh giá và nhân rộng trên phạm vi toàn quốc, từ mô hình “làng xanh” cho đến “xã thông minh”.

Đáng chú ý, tỷ lệ hài lòng của người dân tại các xã đạt chuẩn NMT đạt 95-100%, phản ánh niềm tin xã hội và sự đồng thuận ngày càng cao của cộng đồng đối với chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước. Chương trình cũng tạo nền tảng cho nhiều mô hình sinh kế bền vững như OCOP, kinh tế hợp tác xã, du lịch cộng đồng, góp phần trực tiếp vào mục tiêu giảm nghèo bền vững và nâng cao thu nhập cho người dân nông thôn.

Những hạn chế và vấn đề đặt ra

Bên cạnh những kết quả đạt được, Chương trình giai đoạn 2021-2025 vẫn còn một số hạn chế cần thẳng thắn nhìn nhận. Việc phân bổ và giải ngân vốn sự nghiệp ở một số địa phương còn chậm, ảnh hưởng đến tiến độ triển khai các nội dung chương trình. Một số tiêu chí chưa thực sự sát với điều kiện thực tiễn địa phương, nhất là ở các vùng khó khăn, vùng sâu, vùng xa, dẫn đến tình trạng “cưỡng ép đạt chuẩn”.

Huy động nguồn lực từ doanh nghiệp còn hạn chế, chỉ chiếm khoảng 1,1% tổng nguồn lực. Ở một số địa phương, vẫn còn biểu hiện chạy theo thành tích, chú trọng số lượng tiêu chí đạt được hơn chất lượng và tính bền vững. Nguyên nhân chính đến từ khó khăn về thể chế, thủ tục, cũng như năng lực quản trị chưa đồng đều giữa các địa phương.

Từ chương trình hạ tầng đến cuộc cách mạng tư duy phát triển nông thôn

Thực tiễn triển khai trong 5 năm qua cho thấy, Chương trình MTQG xây dựng NMT không chỉ là một chương trình đầu tư hạ tầng, mà đã trở thành một cuộc cách mạng trong tư duy phát triển nông thôn. Tư duy “Nhà nước làm thay” từng bước được thay thế bằng cách tiếp cận “Nhà nước định hướng, người dân làm chủ”. Mục tiêu đạt chuẩn về số lượng được chuyển sang chú trọng nâng cao chất lượng cuộc sống và phát triển bền vững. Sự tham gia rời rạc được thay bằng liên kết chặt chẽ giữa Nhà nước - doanh nghiệp - cộng đồng.

Giai đoạn 2021-2025 vì vậy được xem là bước đệm quan trọng để Việt Nam bước sang giai đoạn phát triển mới 2026-2030, trong đó các tiêu chí xanh, số hóa, văn minh sẽ dần trở thành chuẩn mực của nông thôn hiện đại. Những thành tựu đạt được hôm nay chính là nền tảng vững chắc để nông thôn Việt Nam tiếp tục đổi mới, phát triển toàn diện và bền vững trong tương lai./.