Nhà báo - lập trình viên: Mô hình nhân sự lai trong phòng tin hiện đại

Trong bối cảnh áp lực tài chính và sự phân mảnh của hệ sinh thái thông tin gia tăng, các tổ chức báo chí buộc phải đẩy nhanh quá trình chuyển đổi số, trong đó có công nghệ AI. Tuy nhiên, việc áp dụng AI một cách hiệu quả và có trách nhiệm đòi hỏi một sự dịch chuyển chiến lược tập trung vào con người, cụ thể là đầu tư vào "AI literacy" (kiến thức về AI) và chấp nhận sự chuyển đổi vai trò nghề nghiệp.

Tái định nghĩa vai trò: Sự ra đời của mô hình nhân sự lai

Mục tiêu chiến lược cốt lõi của việc ứng dụng AI là tự động hóa các nhiệm vụ lặp lại và tốn thời gian, giải phóng phóng viên để họ tập trung vào những công việc đòi hỏi chuyên môn cao và không thể thay thế bởi máy móc.

Kết quả là vai trò của nhà báo đang thay đổi đáng kể. Các phân tích đã chỉ ra sự gia tăng trong sự xuất hiện của các vai trò lai (hybrid roles), được gọi là "journalist - programmer". Thay vì bị thay thế hoàn toàn, nhà báo có xu hướng chuyển sang vị trí giám sát, phiên dịch và người kiểm duyệt nội dung do AI tạo ra.

Các nghiên cứu cho thấy sự thay đổi này có xu hướng tích cực: 67% các nghiên cứu xác định sự tập trung tăng cường vào các nhiệm vụ có giá trị cao, như báo cáo điều tra và phân tích chuyên sâu. Thay vì chỉ viết tin tức, nhà báo tương lai sẽ là "người điều phối kỹ thuật số" (digital orchestrator), kết hợp phán đoán biên tập của con người với khả năng phân tích của AI.

Associated Press (AP) đã sử dụng công nghệ thế hệ ngôn ngữ tự nhiên (NLG) từ năm 2014 để tự động hóa các câu chuyện về thu nhập doanh nghiệp. Sự tự động hóa này đã giúp AP tăng sản lượng báo cáo tài chính lên hơn 3.000 câu chuyện mỗi quý, tăng gấp 10 lần so với số lượng bài báo được tạo ra thủ công và giải phóng khoảng 20% thời gian mà nhân viên đã dành cho các báo cáo, cho phép họ tập trung vào các câu chuyện doanh nghiệp cấp cao hơn và báo chí điều tra.

Một ví dụ khác, tờ báo The Washington Post (WaPo) sử dụng Heliograf để tự động hóa tin tức dựa trên dữ liệu lớn (ví dụ: kết quả bầu cử, tin tức thể thao cấp thấp). Điều này cho phép tòa soạn mở rộng phạm vi bao phủ với tốc độ và độ chính xác cao hơn, đồng thời giải phóng phóng viên để tập trung vào báo chí điều tra và phân tích sâu hơn.

AI giúp giảm thiểu các "công việc bận rộn" (busywork) như phiên âm cuộc họp, dịch thuật, và sắp xếp nguồn tin, giúp con người có nhiều thời gian hơn vào các nhiệm vụ mà công nghệ chưa thể thay thế.

Khủng hoảng kỹ năng: Nhu cầu về "AI literacy"

Mặc dù sự chuyển đổi vai trò này mang lại cơ hội, nhưng nó cũng đi kèm với một khoảng cách kỹ năng nghiêm trọng. AI literacy, hay kiến thức về AI, được coi là kỹ năng cần thiết cho nhà báo tương lai. Các nghiên cứu đã xác định sự cần thiết phải có "AI literacy" trong các phòng tin hiện đại.

Thực tế đáng lo ngại là việc áp dụng AI đang diễn ra trong môi trường thiếu sự hỗ trợ chính thức. Hơn 80% nhà báo được khảo sát ở Global South báo cáo rằng, họ sử dụng các công cụ AI, và gần một nửa (49,4%) sử dụng chúng hàng ngày.

Thống kê ghi nhận 57,6% người dùng AI hiện tại là tự học. Họ chủ động tìm hiểu bằng cách "chơi với các công cụ" hoặc tham gia các khóa học/hướng dẫn trực tuyến. Trong khi đó, chỉ 13% các tổ chức báo chí có một chính sách AI chính thức tại nơi làm việc. Điều này cho thấy sự thiếu vắng hướng dẫn rõ ràng và nhất quán, làm tăng nguy cơ rủi ro đạo đức và uy tín.

Việc thiếu đào tạo và hỗ trợ chính thức là rào cản chính đối với việc áp dụng AI, đặc biệt là ở các thị trường mới nổi. Sự thiếu hụt này dẫn đến thực hành không nhất quán, tạo ra sự không chắc chắn và thiếu rõ ràng cho cả phóng viên và biên tập viên. Một số người không sử dụng AI vì thiếu nhận thức, thiếu kiến thức về các công cụ, hoặc thiếu cơ hội đào tạo.

Việc quá phụ thuộc vào AI cũng đặt ra rủi ro nghiêm trọng về lâu dài. Hơn một nửa số nhà báo bày tỏ lo ngại về tác động tiêu cực đến tính sáng tạo và báo cáo gốc (54,3%) và sự xói mòn kỹ năng tư duy phản biện (51,4%). Một phóng viên cảnh báo rằng, nếu nhà báo làm việc bằng AI thay vì tài năng, chúng ta có thể mất đi các nhà báo tài năng.

AI có thể thiếu sự phán đoán đạo đức, tinh tế, và bối cảnh cần thiết cho báo chí chất lượng cao. Do đó, "AI literacy" không chỉ là về việc biết cách sử dụng công cụ, mà còn là về việc hiểu được những hạn chế và ý nghĩa đạo đức tiềm ẩn của chúng.

Cần nâng cao năng lực con người

Để chuyển đổi thành công sang mô hình phòng tin hiện đại, nơi nhà báo - lập trình viên đóng vai trò trung tâm, các đơn vị báo chí cần hành động ngay lập tức theo ba lĩnh vực chiến lược: quản trị, đào tạo, và tái định nghĩa vai trò.

Hành động quản trị: Thiết lập khung khổ đạo đức và minh bạch

Sự thiếu vắng chính sách AI phải được coi là một rủi ro quản trị hàng đầu. Các tổ chức tin tức phải nhanh chóng xây dựng các khuôn khổ nội bộ và công khai để quản lý việc sử dụng AI một cách có trách nhiệm.

Ban hành chính sách AI rõ ràng và thích ứng: Phát triển các khuôn khổ phác thảo rõ ràng việc sử dụng AI được chấp nhận, cân bằng giữa đổi mới và các cân nhắc đạo đức. Hướng dẫn từ các tổ chức như Poynter Institute có thể được sử dụng làm bộ công cụ khởi đầu có thể tùy chỉnh.

Thực thi nguyên tắc giám sát của con người (Human Oversight): Mọi nội dung do AI tạo ra, đặc biệt là nội dung mang tính sáng tạo hoặc nhạy cảm, phải được con người kiểm tra, chỉnh sửa, và phê duyệt cuối cùng. Sự giám sát của con người là điều cốt yếu để duy trì các kỹ năng tư duy phản biện và phán đoán đạo đức.

Minh bạch với độc giả: Công khai về vai trò của AI trong tác phẩm báo chí, bao gồm việc gắn nhãn nội dung rõ ràng. AP đã thực hiện việc dán nhãn rõ ràng các câu chuyện tự động hóa cao.

Hành động đào tạo: Đầu tư bắt buộc vào AI Literacy

Sự phụ thuộc vào việc tự học là không đủ cho một lĩnh vực đang phát triển nhanh chóng như AI. Lãnh đạo tòa soạn cần chuyển từ thái độ trung lập (47,6%) sang hỗ trợ tích cực.

Đào tạo bắt buộc về kỹ năng AI: Cung cấp các chương trình đào tạo chính thức cho tất cả nhân sự, không chỉ tập trung vào việc sử dụng công cụ (như ChatGPT, Grammarly) mà còn vào cách thức hoạt động, hạn chế và ý nghĩa đạo đức của AI.

Xây dựng văn hóa thử nghiệm và học tập: Khuyến khích phóng viên thử nghiệm các công cụ AI để tăng hiệu suất và sáng tạo. Cần có các nguồn lực và hướng dẫn để phóng viên có thể trao đổi kinh nghiệm và thực tiễn tốt nhất về việc sử dụng AI hiệu quả và có trách nhiệm. Một quản lý ở Lebanon bày tỏ mong muốn được đào tạo chuyên nghiệp về AI và báo chí.

Hành động tái định nghĩa vai trò: Tập trung vào giá trị cốt lõi

Tái phân bổ nguồn lực nhận thức là chìa khóa để bảo vệ tài sản quan trọng nhất của tòa soạn: báo chí chất lượng cao và độc quyền.

Tăng cường báo chí điều tra: Phân bổ nhân sự được giải phóng từ các tác vụ lặp lại (ví dụ: phiên âm, tổng hợp dữ liệu) sang các lĩnh vực đòi hỏi chuyên môn cao như báo chí điều tra, phân tích chuyên sâu.

Khuyến khích vai trò "người giải thích thuật toán": Đào tạo các nhà báo có khả năng giải thích và diễn giải kết quả đầu ra của AI, biến dữ liệu lớn thành các câu chuyện có ngữ cảnh và ý nghĩa, điều mà AI còn thiếu. Điều này giúp duy trì tính tinh tế và bối cảnh trong tin tức, vốn là một mối lo ngại khi sử dụng AI.

Tóm lại, sự chuyển đổi sang mô hình nhà báo - lập trình viên là không thể tránh khỏi và mang lại lợi ích rõ rệt về hiệu suất. Tuy nhiên, AI chỉ là công cụ. Tương lai của báo chí sẽ được định đoạt bởi khả năng của các tòa soạn trong việc trang bị cho nhân viên của mình AI literacy và khuôn khổ đạo đức vững chắc, đảm bảo rằng công nghệ phục vụ cho các giá trị cốt lõi của nghề báo, chứ không phải ngược lại.

Tài liệu tham khảo

1. Digital Newsroom Transformation: A Systematic Review of the Impact of Artificial Intelligence on Journalistic Practices, News Narratives, and Ethical Challenges, (2024).

2. Journalism in the AI era: Opportunities and challenges in the Global South and emerging economies (2025).

3. Automation, Journalism, and Human–Machine Communication: Rethinking Roles and Relationships of Humans and Machines in News

4. On Controlled Change: Generative AI’s Impact on Professional Authority in Journalism (2025).

5. Recommendation on the Ethics of Artificial Intelligence (2021).

6. How The Washington Post Uses Heliograf AI to Automate News Story Creation and Expand Coverage.

7. AI ethics guidelines: A starter kit for newsrooms (2025).

8. Can Artificial Intelligence Reprogram the Newsroom? Trust, Transparency, and Ethics in Automated Journalism.

9. How is AI being used in journalism?.