Mạng xã hội - Kẻ phá vỡ hay đòn bẩy của văn hóa đọc?

Trong thế kỷ XXI, sự trỗi dậy vũ bão của mạng xã hội (MXH) đã định hình lại hầu hết các khía cạnh của đời sống - từ giao tiếp, kinh doanh cho đến cách con người tiếp nhận và tiêu thụ thông tin. Trước làn sóng đó, thói quen đọc sách truyền thống phải đối mặt với một đối thủ cạnh tranh chưa từng có. Với khả năng gây nghiện và cung cấp thông tin tốc độ cao, MXH vừa là mối đe dọa lớn nhất đối với khả năng tập trung đọc sách, vừa là công cụ tiềm năng mạnh mẽ để lan tỏa văn hóa đọc đến thế hệ mới.

Mặt trái của mạng xã hội tới văn hóa đọc

Mạng xã hội làm suy yếu các kỹ năng nhận thức cơ bản cần thiết cho việc đọc sâu. Vì MXH được thiết kế dựa trên thuật toán tối ưu hóa sự tương tác khi liên tục gửi thông báo, tin nhắn, bài đăng, video ngắn… để giữ chân người dùng. Do đó, thói quen sử dụng MXH lâu dài sẽ huấn luyện bộ não con người ưa thích những thứ mang tính tức thì và ngắn hạn.

Khi đọc sách trên các thiết bị như điện thoại hay máy tính bảng, người đọc dễ bị cám dỗ vào việc chuyển đổi ứng dụng để kiểm tra thông báo. Điều này gây sự gián đoạn liên tục làm phá vỡ sự tập trung và hiểu sâu một cuốn sách phức tạp.

Đặc biệt, với các thiết bị điện tử, chúng ta thường trong trạng thái "não đọc lướt". Việc tiêu thụ quá nhiều nội dung vụn vặt, giới hạn ký tự và video ngắn khiến bộ não dần mất đi sự kiên nhẫn với các văn bản dài, đòi hỏi sự suy luận và liên kết thông tin. Người đọc có xu hướng áp dụng thói quen đọc lướt, do đó, khả năng ghi nhớ chi tiết bị suy giảm, không rèn luyện được khả năng sắp xếp trình tự câu chuyện và lĩnh hội ý nghĩa cốt lõi của tác phẩm.

Hơn nữa, MXH là sự thụ động trong tiếp nhận thông tin với những thông tin đã được đóng gói, cô đọng, đôi khi mang tính chất một chiều hoặc phiến diện (nhất là trong các bài đánh giá (review) sách gây tranh cãi). Sự dễ dãi trong việc tiếp nhận này tạo ra một vòng lặp thụ động với quá nhiều thông tin gây “bội thực”. Sự lan tràn của nội dung kém chất lượng hoặc nông cạn trên MXH khiến người đọc mất dần hứng thú và động lực để tìm đến sách - nguồn tri thức tinh hoa đã qua chọn lọc và kiểm chứng.

Ngoài ra, một số người trẻ chuyển sang đọc sách chỉ để có kiến thức nền, phục vụ cho việc bình phẩm hoặc tranh luận trên MXH chứ không đọc vì niềm vui khám phá và tự phản ánh.

Mạng xã hội là đòn bẩy văn hóa đọc

Mặc dù có những mặt hạn chế, nhưng MXH cũng mở ra những cánh cửa mới để kết nối sách với độc giả, đặc biệt là giới trẻ.

MXH đã trở thành công cụ tiếp thị và truyền thông hiệu quả nhất cho ngành xuất bản. Với các xu hướng trên TikTok (BookTok) và YouTube (BookTube) đã tạo nên những hiện tượng sách toàn cầu. Một video đánh giá sách ngắn, sáng tạo của một người có tầm ảnh hưởng (KOL) có thể đưa một cuốn sách ít người biết đến lên vị trí bán chạy hàng đầu chỉ trong vài tuần. Điều này chứng minh MXH có sức mạnh khơi gợi tò mò và tạo nhu cầu đọc sách rất lớn.

Nhờ có MXH mà các nhóm Facebook, diễn đàn sách và các ứng dụng chuyên biệt về sách đã tạo ra không gian cho độc giả chia sẻ cảm nhận, trao đổi kiến thức, tổ chức thử thách đọc sách. Đây là môi trường lý tưởng để những người cùng sở thích tìm thấy nhau, cùng nhau gắn kết, tạo động lực duy trì thói quen đọc.

MXH và công nghệ số là động lực chính thúc đẩy sự phát triển của các hình thức đọc mới, phù hợp với nhịp sống bận rộn. Sách điện tử (ebook) và sách nói (audiobook) đã mang đến sự tiện lợi cho những ai có nhu cầu tải hàng ngàn cuốn sách trên một thiết bị di động hay sử dụng sách nói trong khi lái xe hoặc làm việc nhà.

Nếu không có MXH, sự tương tác độc giả với tác giả sẽ là điều khó khăn. MXH đã cho giúp độc giả tương tác trực tiếp với tác giả, nhà xuất bản và các chuyên gia sách, giúp xóa bỏ khoảng cách và làm phong phú thêm trải nghiệm đọc bằng các buổi giao lưu, livestream trực tuyến…

Để MXH trở thành "đòn bẩy" thay vì "kẻ phá vỡ" văn hóa đọc, cần có sự thay đổi trong cách tiếp cận từ nhiều phía.

Ở góc độ độc giả, cần được trang bị kỹ năng phân biệt giữa việc đọc lướt để tìm thông tin nhanh và đọc sâu để lĩnh hội tri thức. Mỗi cá nhân cần tự mình thiết lập thói quen đọc sách trong không gian tĩnh lặng, tắt thông báo điện thoại. Thậm chí, việc sử dụng các thiết bị đọc sách chuyên dụng (E-Ink) được thiết kế không có tính năng MXH là một giải pháp hiệu quả để chống lại sự phân tâm. Thay vì đọc sách theo trào lưu, hãy xác định rõ mục đích của mình khi đọc là gì? Đọc để giải trí, để học hỏi chuyên môn hay để phát triển tư duy…?

Ở góc độ ngành xuất bản và thư viện, cần tăng cường sử dụng MXH để giới thiệu, tổ chức các cuộc thi, câu lạc bộ, nhưng đồng thời định hướng người đọc đến những nội dung có chất lượng và giá trị tư tưởng cao, chống lại sách giả và thông tin độc hại. Cùng với đó là việc phát triển thư viện điện tử, sách nói chất lượng cao để đáp ứng nhu cầu đọc mọi lúc, mọi nơi của thế hệ số.

Kết luận

Mạng xã hội và đọc sách là hai mặt của một đồng xu trong kỷ nguyên số. MXH là nguồn gốc của sự mất tập trung nhưng cũng là kênh truyền thông mạnh mẽ nhất để lan tỏa tình yêu sách.

Tương lai của văn hóa đọc không phải là quay lưng lại với công nghệ, mà là chủ động kiểm soát nó. Bằng cách rèn luyện kỹ năng đọc sâu trong một thế giới đọc lướt, mỗi người có thể tận dụng MXH như một công cụ tìm kiếm và kết nối cộng đồng sách, trong khi vẫn duy trì sự kiên nhẫn và chiều sâu tư duy mà chỉ có việc đọc sách mới mang lại được./.