Không gian phát triển mới cho TP. Hồ Chí Minh: Hình hài một siêu đô thị tri thức

Trong những năm gần đây, câu chuyện về không gian phát triển của TP. Hồ Chí Minh ngày càng trở nên bức thiết. Áp lực dân số, hạ tầng và giới hạn không gian quy hoạch khiến thành phố lớn nhất cả nước đối diện yêu cầu đổi mới mạnh mẽ về mô hình phát triển. Khi quỹ đất cho hạ tầng mới ngày càng thu hẹp, mật độ dân cư tiếp tục tăng và hệ thống giao thông chịu sức ép vượt ngưỡng, những giải pháp truyền thống đã trở nên không còn đủ lực để đưa thành phố vượt qua những điểm nghẽn cũ.

Trong bối cảnh đó, việc hợp nhất ba địa phương: TP. Hồ Chí Minh, Bình Dương và Bà Rịa - Vũng Tàu đã mở ra một cách tiếp cận hoàn toàn mới - xây dựng một siêu đô thị có quy mô đủ lớn, năng lực cạnh tranh đủ mạnh và kết nối vùng đủ thông suốt để trở thành trung tâm kinh tế - khoa học - công nghệ hàng đầu khu vực.

Mô hình siêu đô thị mới

Điều đáng chú ý là mô hình siêu đô thị này không được kiến tạo dựa trên sự mở rộng cơ học của ranh giới hành chính mà dựa trên một cấu trúc phát triển có tính chiến lược, được gọi là “một không gian, ba vùng”.

Đây không chỉ là sự liên kết ba địa phương, mà là một nỗ lực tái cấu trúc toàn bộ không gian kinh tế vùng Đông Nam Bộ, hướng đến việc khai thác tối đa lợi thế của từng khu vực trong một hệ sinh thái thống nhất.

Theo đó, TP. Hồ Chí Minh sau sáp nhập là không gian đô thị mới được tổ chức theo mô hình phát triển đa cực.

Vùng trung tâm là TP. Hồ Chí Minh trước đây, nơi vốn đã hình thành hệ sinh thái dịch vụ tài chính, công nghệ cao và đổi mới sáng tạo. Đây là không gian tri thức của siêu đô thị, là nơi tập trung các trung tâm nghiên cứu - phát triển, mạng lưới doanh nghiệp công nghệ, trường đại học lớn và hệ thống tài chính - ngân hàng hiện đại nhất cả nước.

Những giá trị trí tuệ và năng lực quản trị kinh tế ở vùng lõi này chính là nền tảng để siêu đô thị có thể vươn tới mô hình kinh tế tri thức - một mô hình vốn đòi hỏi sức sáng tạo và khả năng kết nối quốc tế ở mức cao nhất.

Vùng thứ hai là Bình Dương, điểm sáng của công nghiệp chế biến - chế tạo và mô hình phát triển công nghiệp theo hướng hiện đại. Bình Dương từ nhiều năm qua đã đi đầu trong việc xây dựng các khu công nghiệp thông minh, áp dụng các mô hình quản trị tiên tiến, thu hút các ngành công nghiệp công nghệ cao.

Khi bước vào cấu trúc siêu đô thị, Bình Dương trở thành cực sản xuất thông minh, nơi triển khai các mô hình công nghiệp tự động hóa, sản xuất sạch, sản xuất xanh và tích hợp công nghệ số vào toàn bộ chu trình vận hành công nghiệp. Nói cách khác, đây là “dây chuyền sản xuất thông minh” của siêu đô thị.

Vùng thứ ba là Bà Rịa - Vũng Tàu, sở hữu cụm cảng biển chiến lược và tiềm năng logistics biển vượt trội. Với cụm cảng nước sâu Cái Mép - Thị Vải - một trong những cụm cảng có độ sâu và công suất lớn nhất khu vực Đông Nam Á - khu vực này có thể trở thành trung tâm logistics biển của khu vực, nơi kết nối trực tiếp với mạng lưới vận tải toàn cầu.

Không chỉ logistics, Bà Rịa - Vũng Tàu còn đang nổi lên như một trung tâm năng lượng trong tương lai, bao gồm điện gió ngoài khơi, hydrogen xanh và chuỗi cung ứng dịch vụ biển. Sự góp mặt của vùng kinh tế biển này trong cấu trúc siêu đô thị tạo ra một “cửa ngõ giao thương chiến lược”, nơi dòng hàng hóa, năng lượng và dịch vụ quốc tế hội tụ.

Ba vùng hình thành một cấu trúc “dịch vụ - công nghiệp - logistics biển” gắn kết chặt chẽ, có khả năng kết nối chuỗi giá trị toàn cầu và tạo nên cực tăng trưởng có sức lan tỏa lớn hơn nhiều so với từng địa phương trước đây.

Mỗi vùng đảm nhận một vai trò trong chuỗi giá trị tổng thể: Vùng trung tâm tạo tri thức - đổi mới sáng tạo - dịch vụ giá trị cao; vùng công nghiệp tạo giá trị vật chất - sản xuất; vùng biển tạo năng lực kết nối toàn cầu. Đây không chỉ là sự mở rộng địa giới mà là một bước tái cấu trúc không gian kinh tế theo hướng tri thức hóa, hiện đại hóa và hội nhập sâu với kinh tế thế giới.

Song hành với quá trình kiến thiết không gian đô thị, TP. Hồ Chí Minh đồng thời xác lập hướng đi chiến lược cho mô hình tăng trưởng: Phát triển kinh tế số.

Việc TP đặt mục tiêu đến năm 2025, kinh tế số chiếm khoảng một phần tư GRDP; năm 2030 đạt 40% và đến 2045 hướng tới 50%, cho thấy sự chuyển đổi sâu sắc trong tư duy phát triển.

Nếu trước đây tăng trưởng dựa phần lớn vào công nghiệp lắp ráp, thương mại truyền thống và lao động giá rẻ, thì nay TP định hướng sang nền kinh tế dựa trên công nghệ, dữ liệu, năng suất lao động và đổi mới sáng tạo.

Bốn trục phát triển quan trọng để phát triển kinh tế trong kỷ nguyên mới

Để kinh tế số trở thành động lực mới, TP. Hồ Chí Minh xác định bốn trục phát triển quan trọng: Trục tài chính số (fintech) khai thác lợi thế của trung tâm tài chính lớn nhất nước; Trục đổi mới sáng tạo tập trung vào trí tuệ nhân tạo (AI), công nghệ sinh học, công nghệ môi trường - những lĩnh vực vừa mang hàm lượng tri thức cao vừa có ảnh hưởng lâu dài đến cấu trúc kinh tế thế giới; Trục logistics số nhằm số hóa và tối ưu chuỗi cung ứng trong cảng biển, sân bay và khu công nghiệp, từ đó gia tăng tốc độ và độ chính xác của dòng lưu chuyển hàng hóa; Trục hạ tầng dữ liệu - AI, nền tảng để kinh tế số vận hành, bao gồm trung tâm dữ liệu, siêu máy tính, nền tảng dữ liệu dùng chung và các phòng thí nghiệm AI.

Những thách thức đặt ra

Tuy nhiên, việc hướng tới mô hình siêu đô thị tri thức cũng đặt ra nhiều thách thức không nhỏ.

Thách thức đầu tiên là nhân lực. Một nền kinh tế tri thức không thể vận hành nếu thiếu đội ngũ chuyên gia công nghệ cao: Kỹ sư AI, chuyên gia dữ liệu, chuyên gia robot, chuyên gia an toàn thông tin, nhà khoa học tính toán. Việc đào tạo nhân lực này đòi hỏi sự phối hợp giữa các trường đại học, viện nghiên cứu và doanh nghiệp công nghệ, đồng thời cần chiến lược thu hút nhân lực quốc tế.

Hạ tầng số là thách thức thứ hai. Để kinh tế số lan tỏa trong toàn siêu đô thị, cần hệ thống trung tâm dữ liệu quy mô lớn, mạng 5G/6G phủ rộng, nền tảng dữ liệu thống nhất và hạ tầng điện - viễn thông đáp ứng chuẩn quốc tế. Đây là khoản đầu tư lớn, đòi hỏi cơ chế phối hợp liên tỉnh và cơ chế huy động nguồn lực tư nhân, vốn quốc tế.

Một thách thức khác nằm ở thể chế. Mô hình siêu đô thị đa vùng đòi hỏi một cơ chế quản trị mới, nơi các quy hoạch không còn dừng lại trong biên giới hành chính mà đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ, đồng bộ và hiệu quả. Các thủ tục hành chính, cơ chế đầu tư, công tác quản lý đô thị, quy hoạch giao thông - kỹ thuật cần sự đổi mới để thích ứng với quy mô không gian lớn hơn nhiều.

Dẫu vậy, khi nhìn vào tổng thể, các tiền đề cho sự chuyển mình của siêu đô thị đã xuất hiện rõ ràng. Việc sáp nhập mở ra một không gian đủ rộng để phát triển đô thị tinh gọn, hiện đại, cạnh tranh quốc tế.

Kinh tế số trở thành động lực mới cho mô hình tăng trưởng. Logistics biển và công nghiệp công nghệ cao tạo nền tảng vật chất cho sự lan tỏa của kinh tế tri thức.

Trong cấu trúc này, TP. Hồ Chí Minh giữ vai trò “bộ não”; Bình Dương là “cỗ máy sản xuất thông minh”; còn Bà Rịa - Vũng Tàu đóng vai trò “cửa ngõ giao thương chiến lược”.

Khi triển khai đồng bộ các trụ cột thể chế, hạ tầng, nhân lực và công nghệ, siêu đô thị mới không chỉ giúp TP. Hồ Chí Minh giải quyết các điểm nghẽn về không gian mà còn kiến tạo một hình mẫu phát triển mới của Việt Nam: Đô thị tri thức - kinh tế số - đổi mới sáng tạo. Từ đó, TP có thể vươn lên nhóm đô thị dẫn dắt Đông Nam Á trong các lĩnh vực tài chính, công nghệ cao, logistics và dịch vụ biển.

Sự thay đổi lần này vì thế không đơn thuần là mở rộng một địa giới hành chính. Đó là quá trình tái kiến thiết một không gian phát triển mới, nơi tri thức và công nghệ trở thành động lực, nơi liên kết vùng trở thành sức mạnh, và nơi chiến lược dài hạn được đặt lên trên mọi quyết định ngắn hạn. Nếu tận dụng được cơ hội lịch sử này, TP. Hồ Chí Minh không chỉ tiếp tục vai trò đầu tàu cả nước mà còn có thể trở thành hình mẫu đô thị tri thức của khu vực./.