Để báo chí điều tra không bị thời đại số “nuốt chửng”

Trong bối cảnh đó, báo chí điều tra không chỉ đối diện với áp lực về thời gian, chi phí hay mức độ nguy hiểm của đề tài, mà còn phải trả lời một câu hỏi căn cốt: Làm thế nào để không bị thời đại số “nuốt chửng”, mà ngược lại, tận dụng chính thời đại số để gia tăng sức mạnh?

Câu trả lời không nằm ở việc từ bỏ những giá trị cốt lõi, mà ở khả năng kết hợp hài hòa giữa truyền thống và hiện đại. Truyền thống là sự thật, là đạo đức nghề nghiệp, là tinh thần dấn thân. Hiện đại là cách kể câu chuyện ấy sao cho chạm đến cảm xúc độc giả của thời đại mà mạng xã hội đang lấn lướt, khiến mỗi người chỉ có vài giây để quyết định có dừng lại đọc tiếp hay không.

Thực tiễn làm báo điều tra của Báo Pháp Luật TP. Hồ Chí Minh trong nhiều năm qua cho thấy: Nếu đi đúng hướng, báo chí điều tra không những không bị lạc lõng trong thời đại số, mà còn có thể trở thành một “điểm sáng khác biệt” giữa vô vàn thông tin trôi nổi.

“Chất” phóng sự điều tra làm nên bản sắc

Nói đến Báo Pháp Luật TP. Hồ Chí Minh là nói đến một tờ báo xác định rất sớm rằng điều tra là thế mạnh cốt lõi, là bản sắc không thể thay thế. Dấu ấn ấy được khẳng định từ những năm cuối thế kỷ trước, với hàng loạt tác phẩm điều tra gây tiếng vang lớn trong đời sống xã hội.

Có thể kể đến loạt bài “Tôi đi tìm Bao Công” đạt giải B thể loại phóng sự điều tra năm 1998; “Tôi thử làm Bao Công” đạt giải C năm 2000; loạt điều tra “Tận đáy xã hội” năm 2001; bài “Trộm xác ở pháp trường Long Bình” năm 2004; “Triệt phá đường dây chăn dắt ăn xin” năm 2007; hay “Bến xe Lam Hồng và hệ thống cơm tù xuyên Việt” năm 2008…

Những tác phẩm trên không chỉ đạt giải thưởng, mà quan trọng hơn đã để lại dấu ấn xã hội sâu sắc, góp phần phơi bày những mảng tối, thúc đẩy cơ quan chức năng vào cuộc và bảo vệ người yếu thế.

Bước sang giai đoạn gần đây, khi báo chí chịu sức ép lớn từ môi trường truyền thông số, mảng điều tra của Báo Pháp Luật TP. Hồ Chí Minh không hề suy giảm, mà trái lại, tiếp tục khẳng định vị thế bằng các Giải Báo chí Quốc gia liên tiếp trong 3 năm.

Năm 2022, loạt bài “Xe quá tải tung hoành ở Đông Nam bộ, Tây Nguyên” đạt giải C. Năm 2023, loạt bài “Thâm nhập đường dây mua bán thận ở TP. HCM” giành giải B thể loại phóng sự điều tra. Và năm 2024, loạt bài “Chiêu trò phá xe của khách trên các quốc lộ” tiếp tục mang về giải C.

Với những nỗ lực của đội ngũ người làm báo, nhà báo Nguyễn Tiến Tân, Báo Pháp Luật TP. Hồ Chí Minh mới đây đã chia sẻ: “Đó không phải là những thành tích mang tính thời điểm, mà là minh chứng cho một quá trình làm điều tra bền bỉ, có chiều sâu và biết thích nghi với thời đại”.

Điều tra để bảo vệ người yếu thế, không chỉ để giành giải

Điều đáng nói là song song với các tác phẩm dự thi và đoạt giải, Báo Pháp Luật TP. Hồ Chí Minh còn triển khai nhiều tuyến bài điều tra xuất phát trực tiếp từ đời sống, nhằm bảo vệ quyền lợi người dân và đấu tranh với các hành vi sai trái.

Có thể kể đến các loạt bài như: “Những chiêu “móc túi” người đổ xăng” (2021); “Trật tự đô thị làm luật ở Chợ đầu mối Hóc Môn” (2023); “Chiêu ăn gian ở cây xăng tại Đồng Nai” (2023)…

Điểm chung của các loạt bài này là hiệu quả xã hội rõ rệt. Ngay sau khi báo đăng tải, cơ quan chức năng đã nhanh chóng vào cuộc, xử lý đúng người, đúng tội, không có vùng cấm, không có ngoại lệ.

Nhiều nhân viên cây xăng chuyên “móc túi” khách hàng bằng thủ đoạn tinh vi đã bị mời làm việc, xử lý nghiêm. Nhóm cán bộ, công chức và lãnh đạo UBND xã Xuân Thới Đông liên quan đến loạt bài “Trật tự đô thị làm luật ở Chợ đầu mối Hóc Môn” đã bị khởi tố.

Không ít trường hợp, Báo còn chủ động phối hợp với cơ quan công an trước khi đăng tải, cung cấp thông tin, hình ảnh, clip để phục vụ công tác điều tra, xử lý, như trong các loạt bài về các băng nhóm móc túi hoạt động tại Suối Tiên, làng đại học, công viên, Phố Tây, hay gần đây là loạt “Chiêu trò phá xe của khách trên các quốc lộ”.

Qua đó, nhiều băng nhóm tội phạm hoạt động chuyên nghiệp, lâu năm đã bị triệt phá; nhiều đối tượng bị khởi tố, bắt giam. Giá trị xã hội mà báo chí điều tra mang lại không chỉ nằm ở việc phơi bày sự thật, mà còn ở khả năng ngăn chặn những hành vi tương tự trong tương lai, góp phần kéo giảm tội phạm, đặc biệt là tội phạm đường phố.

Khi điều tra bước lên nền tảng số

Một bước ngoặt quan trọng trong cách làm điều tra của Báo Pháp Luật TP. Hồ Chí Minh là đưa các tác phẩm điều tra lên các nền tảng số một cách bài bản, có chiến lược.

Loạt bài “Chiêu trò phá xe của khách trên các quốc lộ” năm 2024 là ví dụ tiêu biểu. Khi được triển khai song song trên TikTok và YouTube, các clip đã đạt hàng triệu lượt xem cho mỗi đoạn, kéo theo lượng truy cập vào PLO.VN tăng đột biến.

Theo nhà báo Nguyễn Tiến Tân, khi điều tra được thể hiện đúng cách, nó không chỉ hấp dẫn mà còn có khả năng tạo ra hiệu ứng lan truyền mạnh mẽ, điều mà nhiều loại hình báo chí khác khó đạt được.

Với các loạt bài gần đây như “Tiếng kêu ai oán giữa rừng xanh” (tháng 6/2025) hay “Thâm nhập đường dây "mèo tặc’” (tháng 11/2025), Báo đã thay đổi cách tiếp cận: Xây dựng kịch bản truyền thông ngay từ đầu, song song với quá trình điều tra thực địa.

Mỗi đề tài được thiết kế thành hệ sinh thái nội dung: E-magazine cho báo điện tử, clip dài cho YouTube, clip ngắn cho TikTok, video ngắn cho mạng xã hội, với cách biên tập khác nhau để phù hợp với từng nền tảng và quy tắc cộng đồng.

Thực tế cho thấy, quy định của YouTube khác TikTok, TikTok lại khác nền tảng báo chí chính thống. Có những nội dung phải che mờ nhiều hơn trên YouTube, có những clip không thể đăng trên TikTok vì vi phạm quy tắc cộng đồng. Việc hiểu và tuân thủ các quy định này là điều bắt buộc nếu muốn nội dung điều tra tồn tại an toàn trên môi trường số.

Chỉ khi toàn bộ sản phẩm số đã được chuẩn bị hoàn chỉnh, bài báo giấy mới được sắp xếp tinh gọn, kèm mã QR để bạn đọc có thể tiếp cận đầy đủ nội dung đa phương tiện trên nền tảng trực tuyến (online).

Clip - “Xương sống” của điều tra thời đại mới

Nếu như trước đây, phóng viên điều tra chủ yếu dựa vào ghi chép, lời kể và hình ảnh tĩnh, thì nay video clip trở thành tư liệu quan trọng bậc nhất. Nhà báo Nguyễn Tiến Tân cho rằng trong điều tra hiện đại, “thiếu clip, bài điều tra sẽ thiếu hẳn sức nặng, thiếu cơ sở thuyết phục và khó được duyệt đăng”.

Clip không chỉ là công cụ kể chuyện, mà còn là bằng chứng pháp lý, là “tấm khiên thép” bảo vệ phóng viên trước những phản ứng, khiếu nại hay sức ép ngược chiều. Trong nhiều loạt bài như “Thâm nhập đường dây mua bán thận ở TP. Hồ Chí Minh” hay “Trật tự đô thị làm luật ở Chợ đầu mối Hóc Môn”, các clip, hình ảnh do phóng viên ghi lại đã được cung cấp cho cơ quan công an để phục vụ công tác điều tra, xử lý.

“Điều này đòi hỏi phóng viên phải thay đổi tư duy tác nghiệp nghĩ bằng hình ảnh ngay từ khi ra hiện trường, quay đủ, thậm chí quay dư, để có thể triển khai nhiều sản phẩm cho nhiều nền tảng khác nhau. Phóng viên điều tra ngày nay không chỉ viết, mà còn phải quay, dựng, biên tập, thậm chí hiểu thuật toán phân phối nội dung để sản phẩm đến được đúng đối tượng độc giả”, nhà báo Nguyễn Tiến Tân cho biết thêm.

Dịch chuyển để tồn tại và phát triển

Cũng theo nhà báo Nguyễn Tiến Tân, sự thay đổi trên phản ánh một dịch chuyển tất yếu của báo chí: từ chỗ lấy người đọc báo giấy làm trung tâm, sang ưu tiên người xem, người nghe trên các nền tảng số.

“Bạn đọc ở đâu, Pháp Luật TP. Hồ Chí Minh phải có mặt ở đó” - triết lý ấy đã thúc đẩy Báo mở rộng hệ sinh thái truyền thông sang YouTube, Facebook, TikTok, Zalo News, Google News, MyClip…

Hiện nay, mỗi tháng, tổng lượng tiếp cận trên các nền tảng của Báo đạt từ vài chục triệu đến hàng trăm triệu lượt. Không chỉ giúp tăng sức lan tỏa, điều này còn mở ra nguồn thu quảng cáo quan trọng, tạo nền tảng tài chính để tòa soạn tiếp tục đầu tư cho các tuyến bài điều tra tốn kém và nhiều rủi ro.

Truyền thống là gốc, hiện đại là cánh

Từ thực tiễn đó, nhà báo Nguyễn Tiến Tân cho biết có thể rút ra một kết luận rõ ràng: Làm điều tra trong thời đại mới là bài toán kết hợp giữa truyền thống và hiện đại.

Truyền thống là giá trị sự thật, là bản lĩnh nghề nghiệp, là kinh nghiệm điều tra và sự dấn thân của phóng viên. Hiện đại là cách kể chuyện đa nền tảng, là tư duy hình ảnh, là hiểu độc giả đang ở đâu, họ xem gì, trong bao lâu.

Công nghệ có thể giúp báo chí đi nhanh hơn, xa hơn, trực quan hơn. Nhưng công nghệ không thể thay thế sự trung thực, không thể thay thế trách nhiệm xã hội, càng không thể thay thế bản lĩnh của người làm báo.

Nếu giữ được hai yếu tố ấy, nhà báo Nguyễn Tiến Tân cho rằng báo chí điều tra không những không bị “thời đại số” nuốt chửng, mà còn có cơ hội trở thành điểm sáng khác biệt, một giá trị bền vững giữa một “rừng” thông tin giống nhau, na ná nhau trong kỷ nguyên số đầy biến động./.