Trách nhiệm của người sáng tạo nội dung số: Kinh nghiệm từ các nước phát triển

Sáng tạo nội dung: Nghề mới, quyền lực mới

Chưa bao giờ việc “sản xuất nội dung” lại trở nên phổ biến như hiện nay. Chỉ riêng trong năm 2024, Việt Nam có hơn 4,5 triệu tài khoản sáng tạo tích cực trên các nền tảng số như YouTube, TikTok, Facebook, Zalo, Instagram...

Trong đó, khoảng 70.000 tài khoản có doanh thu từ quảng cáo, tài trợ hoặc quà tặng ảo - con số cho thấy sức hấp dẫn của “nền kinh tế sáng tạo nội dung”.

Tuy nhiên, sự phát triển nhanh của lĩnh vực này cũng kéo theo nhiều hệ lụy: Tin giả, nội dung độc hại, “drama” câu view, xâm phạm đời tư, lan truyền sai lệch thông tin chính sách, kích động thù hận hoặc vi phạm bản quyền. Những hiện tượng này đặt ra câu hỏi lớn: Trách nhiệm xã hội của người sáng tạo nội dung nằm ở đâu?

Theo PGS.TS Nguyễn Thành Lợi: Người sáng tạo nội dung không chỉ là người kể chuyện, mà là người kiến tạo dư luận. Họ định hướng nhận thức xã hội. Vì vậy, họ phải có trách nhiệm nghề nghiệp tương tự như nhà báo, chỉ khác ở hình thức truyền tải.

Thuật toán mạng xã hội khuyến khích nội dung gây sốc, cảm xúc mạnh hoặc tranh cãi vì giữ chân người dùng lâu hơn. Chính vì thế, nhiều “creator” dễ bị cuốn vào vòng xoáy “câu tương tác”, bất chấp chuẩn mực. Các chuyên gia truyền thông cho rằng: “Sáng tạo nội dung” là tự do biểu đạt, nhưng không phải tự do tuyệt đối.
‎

Ở Việt Nam, Bộ Thông tin và Truyền thông cũ (nay là Bộ Khoa học và Công nghệ) đã nhiều lần nhấn mạnh: Người làm nội dung có quyền tự do sáng tạo, song phải tuân thủ các quy định về an ninh mạng, bản quyền, đạo đức xã hội và thuần phong mỹ tục.

Thực tế, năm 2025 chỉ tính riêng trên nền tảng TikTok, Cục Phát thanh, Truyền hình và Thông tin điện tử đã xử lý hàng trăm tài khoản vi phạm, trong đó có cả những cá nhân có hàng triệu người theo dõi.

Kinh nghiệm quốc tế: Từ giáo dục đến chế tài

Nhiều quốc gia đã đi trước trong việc quản lý và nâng cao trách nhiệm người sáng tạo nội dung, không chỉ ban hành luật, mà còn tạo ra cơ chế tự điều chỉnh trong cộng đồng sáng tạo.

Tại Hàn Quốc nơi ngành công nghiệp sáng tạo nội dung đạt doanh thu hơn 20 tỷ USD/năm, chính phủ coi “giáo dục đạo đức truyền thông số” là nền tảng. Các trường phổ thông đều có môn học “Đạo đức kỹ thuật số”, dạy học sinh cách đánh giá, chia sẻ và chịu trách nhiệm với nội dung mình đăng tải. Các nhà sáng tạo nổi tiếng buộc phải tham gia khóa huấn luyện định kỳ về quy định quảng cáo, bảo vệ dữ liệu cá nhân và quyền tác giả.

Hàn Quốc cũng xây dựng Ủy ban Tiêu chuẩn Truyền thông (KCSC), cơ quan độc lập giám sát nội dung số, có quyền yêu cầu gỡ bỏ hoặc phạt hành chính. Mức phạt có thể lên tới hàng trăm triệu won, đồng thời ảnh hưởng đến uy tín thương mại của người sáng tạo.

Singapore được xem là hình mẫu cân bằng giữa tự do sáng tạo và quản lý nghiêm minh. Cơ quan Phát triển Truyền thông Infocomm (IMDA) ban hành Bộ Quy tắc ứng xử của người sáng tạo nội dung, khuyến khích họ: Kiểm chứng nguồn tin trước khi đăng; tránh lan truyền nội dung có yếu tố phân biệt đối xử, kích động; minh bạch khi quảng cáo sản phẩm.

Các “influencer” Singapore phải công khai nhãn quảng cáo (“#Ad”, “#Sponsored”) khi đăng bài thương mại, nếu không sẽ bị phạt đến 5.000 đô la Sing hoặc đình chỉ tài khoản quảng cáo.

Bên cạnh đó, Singapore phát triển mạng lưới “Digital Creators Hub”, nơi các nhà sáng tạo được tư vấn pháp lý, học về bản quyền và đạo đức số. Chính phủ đóng vai trò hỗ trợ thay vì chỉ xử phạt.

Anh và Liên minh châu Âu (EU): Trách nhiệm nền tảng và cá nhân. Từ năm 2024, Đạo luật Dịch vụ Kỹ thuật số (Digital Services Act - DSA) của EU có hiệu lực, yêu cầu các nền tảng như TikTok, YouTube, Meta phải kiểm soát, gỡ bỏ nội dung vi phạm trong vòng 24 giờ khi được thông báo. Người sáng tạo nếu vi phạm nhiều lần sẽ bị xếp vào danh sách “nguy cơ cao”, buộc tham gia khóa huấn luyện đạo đức và xác minh danh tính thật. Ở Anh, Cơ quan Truyền thông Ofcom giám sát nội dung trực tuyến tương tự truyền hình, bảo đảm tính chính xác và minh bạch.

Nhờ vậy, người sáng tạo được bảo vệ quyền sáng tạo chính đáng, nhưng cũng bị ràng buộc trách nhiệm rõ ràng về sự trung thực, tác động xã hội và quyền riêng tư.

Australia: Đạo đức sáng tạo gắn với cộng đồng. Australia có quy định “Code of Practice for Online Content Creators” do chính cộng đồng sáng tạo cùng xây dựng. Bộ quy tắc này nêu rõ: Không lan truyền thông tin sai lệch; tôn trọng quyền riêng tư của người khác; không sử dụng AI để bóp méo hình ảnh, giọng nói nhằm gây hiểu lầm; minh bạch nguồn thu từ quảng cáo hoặc hợp tác.

Đặc biệt, Australia khuyến khích “cơ chế tự kiểm duyệt cộng đồng”: các hiệp hội người sáng tạo có thể cảnh báo, loại khỏi hiệp hội hoặc công bố danh sách vi phạm, thay vì chỉ trông chờ vào chính phủ.

Khoảng trống về “đạo đức sáng tạo số”

Tại Việt Nam, hành lang pháp lý cho lĩnh vực sáng tạo nội dung số đang từng bước hoàn thiện. Bộ Thông tin và Truyền thông (cũ) nay là Bộ Khoa học và Công nghệ đã ban hành Bộ quy tắc ứng xử trên mạng xã hội (năm 2021), Luật Giao dịch điện tử (sửa đổi), và đang dự thảo Chiến lược phát triển ngành công nghiệp nội dung số đến năm 2030.

Tuy nhiên, vẫn còn khoảng trống về nhận thức và thực thi. Đó là: nhiều “creator” chưa hiểu rõ ranh giới giữa sáng tạo và vi phạm; việc kiểm chứng thông tin yếu, thiếu kỹ năng truyền thông có trách nhiệm; nhiều cá nhân xem việc lan tỏa thông tin sai chỉ là “vô tình” mà không nhận thức tác hại lâu dài.

Nhiều chuyên gia chính sách và phát triển truyền thông kiến nghị: Cần coi người sáng tạo nội dung là một nghề. Mọi nghề đều có chuẩn đạo đức và kỹ năng. Khi đó, chúng ta có thể đào tạo, cấp chứng chỉ, và ràng buộc trách nhiệm pháp lý rõ ràng hơn.

Để phát triển hệ sinh thái sáng tạo nội dung số bền vững, nhiều chuyên gia đề xuất 5 nhóm giải pháp trọng tâm: Đào tạo và cấp chứng chỉ đạo đức số; xây dựng cộng đồng sáng tạo có trách nhiệm; trách nhiệm song song giữa nền tảng và người sáng tạo; bảo vệ người sáng tạo chân chính; sử dụng công nghệ AI để kiểm duyệt và minh bạch

Sáng tạo nội dung là biểu hiện cao nhất của năng lực con người trong kỷ nguyên số. Nhưng để tự do sáng tạo thực sự có ý nghĩa, nó phải song hành với trách nhiệm xã hội và pháp lý.

Việt Nam đang trong giai đoạn bùng nổ truyền thông số, với hàng triệu “micro-influencer” có thể ảnh hưởng đến nhận thức cộng đồng. Bài học từ các quốc gia cho thấy: Muốn phát triển ngành công nghiệp nội dung mạnh, cần trước hết xây dựng con người có đạo đức và hiểu biết số./.