Thư viện cộng đồng: Hạt nhân tri thức cho giảm nghèo bền vững

Trong công tác giảm nghèo đa chiều giai đoạn 2021 - 2025, việc thu hẹp thiếu hụt về tiếp cận thông tin và nâng cao dân trí được xem là giải pháp căn cơ, giúp người dân tự chủ, vươn lên thoát nghèo. Tuy nhiên, chỉ số tiếp cận thông tin, dù được xác định trong Bộ tiêu chí chuẩn nghèo đa chiều (theo Nghị định số 07/2021/NĐ-CP), vẫn thường bị xem nhẹ so với các chỉ số hạ tầng cứng.

Ở nhiều vùng nông thôn, dù đường sá và cơ sở hạ tầng được đầu tư cải thiện, đời sống vật chất được nâng cao, nhưng đời sống văn hóa và tinh thần của cộng đồng vẫn còn hạn chế.

Trong bối cảnh đó, thư viện, nhà văn hóa hay các không gian sinh hoạt cộng đồng không chỉ là hoạt động văn hóa, mà còn là hạ tầng tri thức - một trong những nền tảng quan trọng nhất của giảm nghèo đa chiều. Tri thức, kỹ năng và thông tin là năng lực cốt lõi, giúp người dân tự định hướng cuộc sống, tăng năng suất lao động và tự bảo vệ mình trước rủi ro.

Tuy nhiên, việc duy trì và vận hành các không gian văn hóa cộng đồng vẫn đối mặt nhiều thách thức về nguồn lực và mô hình hoạt động. Chủ trương xã hội hóa văn hóa vì thế trở thành động lực quan trọng, mở ra cơ hội để các cá nhân, tổ chức cùng chung tay xây dựng những điểm sinh hoạt tri thức hiệu quả và bền vững.

Thư viện Xanh: Kết nối tri thức với phát triển du lịch - kinh tế địa phương

Mô hình Thư viện Xanh (xã Tân Thuận, Hưng Yên) là ví dụ tiêu biểu cho tư duy mới trong phát triển văn hóa đọc. Dự án do chàng trai trẻ mang tên Vũ Hồng Phúc, hiện đang du học ở Canada, cùng em gái là Vũ Hà Linh đồng sáng lập, với khát vọng tạo ra một không gian học tập mở cho bà con ở quê hương.

Điểm độc đáo của Thư viện Xanh không nằm ở số lượng sách, mà ở quan điểm vận hành: Thư viện không phải là “kho chứa sách”, mà là trung tâm sinh hoạt cộng đồng đa chức năng. Mô hình hướng đến việc tổ chức các buổi chia sẻ kỹ năng canh tác, chăm sóc gia đình, hoạt động giáo dục bảo vệ sức khỏe, chương trình thúc đẩy lối sống xanh, bảo vệ môi trường và các hoạt động phát triển kỹ năng mềm cho thanh thiếu niên.

Trong khi đó, làng vườn Bách Thuận là một vùng đất hơn 100 năm tuổi nằm cạnh sông Hồng, giàu tiềm năng phát triển du lịch. Mô hình Thư viện Xanh được định hướng kết nối với các hoạt động du lịch trải nghiệm tại Làng vườn. Khách du lịch khi đến thăm làng vườn còn có thể ghé thư viện để đọc sách, tham gia hoạt động xanh, hoặc tìm hiểu câu chuyện phát triển nông thôn mới bền vững tại địa phương.

Cách làm này biến văn hóa đọc thành một điểm nhấn mềm trong bản sắc du lịch, vừa lan tỏa tri thức, vừa tạo thêm nguồn lực duy trì mô hình.

Nhà sách cộng đồng thôn Vĩnh Mộ: Kết hợp tri thức hiện đại với ký ức văn hóa của địa phương

Tại xã Bắc Thanh Miện (Hải Phòng), Nhà sách cộng đồng thôn Vĩnh Mộ cũng đang trở thành trung tâm sinh hoạt tri thức của địa phương. Mô hình nhà sách cộng đồng được hình thành từ năm 2020 nhờ sự đầu tư và tâm huyết của gia đình ông Vũ Văn Hiền, nguyên Ủy viên Trung ương Đảng, nguyên Tổng Giám đốc Đài Tiếng nói Việt Nam. Không gian được xây dựng trong khuôn viên rộng, thiết kế xanh, mở cửa miễn phí vào cuối tuần để người dân đến tham quan, đọc sách và học tập.

Điểm nhấn của mô hình này là ở tầng 2 - khu thư viện với hàng chục nghìn đầu sách thuộc nhiều lĩnh vực như kỹ năng sống, nông nghiệp, giáo dục, văn học, khoa học… mở cửa miễn phí cho người dân. Nhờ đó, học sinh, nông dân và người lao động có thể tìm kiếm thông tin, học hỏi kỹ năng mới mà không phải đi xa hay tốn chi phí.

Đặc biệt, tầng 1, tầng 3 và tầng 4 được dành để trưng bày nhiều kỷ vật xưa như đài radio cổ, vật phẩm truyền thống, tư liệu gia đình và hiện vật gắn với ký ức của làng quê. Không gian này hoạt động như một “bảo tàng ký ức” thu nhỏ, giúp thế hệ trẻ hiểu sâu hơn về truyền thống, văn hóa và lịch sử của quê hương.

Sự kết hợp giữa tri thức mới và những giá trị văn hóa xưa đã tạo nên một không gian cộng đồng vừa giàu bản sắc, vừa nuôi dưỡng đời sống tinh thần. Nhờ đó, người dân thêm gắn bó với quê hương, có thêm động lực và kiến thức để phát triển.

Một số định hướng để nhân rộng mô hình

Từ các mô hình thư viện cộng đồng tại địa phương, có thể rút ra một số định hướng quan trọng.

Trước hết, cần đặt chỉ số tiếp cận thông tin ở vị trí tương đương với các chỉ số kinh tế - xã hội khác. Việc đầu tư cho thư viện, tủ sách, các điểm đọc cộng đồng không chỉ phục vụ nhu cầu văn hóa, mà còn là đầu tư cho hạ tầng tri thức, góp phần nâng cao kỹ năng, kiến thức và khả năng tiếp cận các cơ hội phát triển của người dân.

Bên cạnh đó, cần thúc đẩy mạnh mẽ chủ trương xã hội hóa hoạt động văn hóa ở cơ sở. Chính quyền địa phương cần hỗ trợ không gian, tạo điều kiện để các cá nhân, tổ chức tâm huyết triển khai mô hình cộng đồng một cách ổn định và lâu dài.

Hơn nữa, các thiết chế văn hóa nên được lồng ghép vào chuỗi giá trị kinh tế của địa phương. Thư viện, nhà văn hóa hay không gian sinh hoạt cộng đồng không nên tồn tại biệt lập, mà cần trở thành một phần trong hệ sinh thái OCOP, du lịch nông thôn, nông nghiệp trải nghiệm,… nhằm tạo động lực lan tỏa, tăng sinh kế và thu hút cộng đồng tham gia.

Được hình thành từ tình yêu quê hương và khát vọng lan tỏa tri thức, những mô hình như Thư viện Xanh và Nhà sách cộng đồng thôn Vĩnh Mộ cho thấy văn hóa đọc có thể đóng góp thiết thực vào mục tiêu giảm nghèo đa chiều. Khi những “hạt nhân tri thức” tiếp tục được nhân rộng, chúng sẽ góp phần thắp sáng hành trình xây dựng nông thôn mới, thu hẹp khoảng cách phát triển và tạo dựng sự bền vững mang tính nhân văn cho cộng đồng./.