Quan trắc khí nhà kính và giải pháp ứng phó với khí hậu cho ngành nuôi tôm tại Đồng bằng sông Cửu Long

Đó là 2 dự án “Quản lý thông minh để giảm thiểu những tác động của biến đổi khí hậu lên nuôi tôm bền vững ở ĐBSCL (SMARTSHRIMP) và “Từ trang trại đến sông: Nuôi tôm thích ứng với biến đổi khí hậu ở ĐBSCL (FANTASHRIMP)” được thực hiện bởi Đại học Ghent (Vương quốc Bỉ) và Trường Thủy sản (Đại học Cần Thơ). Với số vốn tài trợ 700.000 eur, tương đương khoảng 21 tỷ đồng thông qua chương trình hợp tác phát triển, 2 dự án thể hiện sự công nhận của cộng đồng quốc tế về tầm quan trọng thiết yếu của việc ứng phó với biến đổi khí hậu ở ĐBSCL.

Nguồn tài trợ này cho phép thực hiện các hoạt động nghiên cứu toàn diện, trang thiết bị giám sát tiên tiến, chương trình xây dựng năng lực và sự tham gia rộng rãi của cộng đồng trên nhiều tỉnh trong thời gian 5 năm (đối với dự án FANTASHRIMP) và 3 năm (đối với dự án SMARTSHRIMP). Hai dự án này phù hợp với chính sách phát triển nông nghiệp và đóng góp vào cam kết giảm phát thải KNK trong lĩnh vực nông nghiệp của Việt Nam.

Những thách thức đối với nuôi tôm ở Đồng bằng sông Cửu Long

ĐBSCL sản xuất khoảng 784.000 tấn tôm hằng năm, tạo ra doanh thu xuất khẩu gần 3,7 tỷ USD và hỗ trợ sinh kế cho hơn 500.000 nông dân quy mô nhỏ. Tuy nhiên, những lợi ích kinh tế mang lại đang phải trả giá bằng chi phí môi trường đáng kể. Nước thải từ ao nuôi, chứa nhiều chất hữu cơ và dinh dưỡng, thường được xả thẳng ra kênh rạch, gây suy giảm oxy, phú dưỡng và gia tăng phát thải khí nhà kính (KNK).

Nghiên cứu gần đây đã phát hiện một vấn đề quan trọng: Các thủy vực bị ô nhiễm phát thải lượng KNK cao hơn đáng kể. Khi chất lượng nước sông giảm từ mức chấp nhận được xuống mức ô nhiễm, lượng KNK từ những con sông này có thể tăng lên đến mười lần.

Điều này tạo ra một vòng phản hồi nguy hiểm, trong đó nuôi tôm góp phần vào biến đổi khí hậu thông qua cả phát thải trực tiếp và ô nhiễm nước, trong khi các tác động của biến đổi khí hậu, bao gồm: Nước biển dâng, xâm nhập mặn và các hiện tượng thời tiết cực đoan đe dọa tính bền vững của chính ngành nuôi tôm.

Ngành nuôi tôm - trụ cột kinh tế của ĐBSCL hiện chiếm hơn nửa triệu ha diện tích, sản xuất hơn 80% sản lượng tôm của cả nước, tạo việc làm cho khoảng 2 triệu lao động. Những thách thức này ảnh hưởng to lớn đến nửa triệu nông dân quy mô nhỏ sống trong điều kiện "cận nghèo", nơi một đợt dịch bệnh hoặc mất mùa có thể đẩy họ trở lại nghèo đói.

Tiếp cận tiên phong và giải pháp khả thi

SMARTSHRIMP và FANTASHRIMP là những dự án tiên phong tại ĐBSCL, lần đầu tiên triển khai giám sát có hệ thống phát thải KNK từ ao nuôi tôm và thử nghiệm toàn diện các giải pháp giảm thiểu, thích ứng. Dự án kết hợp giữa đổi mới khoa học và ứng dụng thực tiễn, kết nối nghiên cứu, chính sách và cộng đồng.

Giám sát KNK có hệ thống: Cả hai dự án sẽ tiến hành giám sát toàn diện phát thải KNK từ các hệ thống nuôi tôm khác nhau (siêu thâm canh, tôm - lúa và tôm - rừng ngập mặn). Việc giám sát này sẽ bao gồm cả phát thải trực tiếp từ ao nuôi và phát thải gián tiếp từ các tuyến đường thủy bị ô nhiễm, cung cấp bức tranh hoàn chỉnh đầu tiên về lượng khí thải carbon của ngành nuôi tôm trong khu vực.

Giải pháp kinh tế tuần hoàn: Một giải pháp quan trọng là việc áp dụng các nguyên tắc kinh tế tuần hoàn vào nuôi tôm. Hai dự án sẽ phát triển và thử nghiệm các phương pháp để: Tái chế và xử lý nước thải từ ao tôm trước khi xả; chuyển đổi chất thải hữu cơ thành các sản phẩm có giá trị; tối ưu hóa quản lý thức ăn để giảm lãng phí; triển khai công nghệ biofloc và các phương pháp thâm canh bền vững khác. Giải pháp này có thể đồng thời giảm ô nhiễm nước, giảm phát thải KNK và cải thiện lợi nhuận trang trại bằng cách biến chất thải thành tài nguyên.

Công nghệ thông minh với khí hậu: Hai dự án sẽ phát triển và triển khai: Mô hình trí tuệ nhân tạo có thể giải thích (XAI) để dự đoán và ngăn ngừa ô nhiễm nước; hệ thống cảnh báo sớm cho dịch bệnh và rủi ro môi trường; nền tảng khoa học công dân cho phép nông dân tham gia thu thập dữ liệu; công cụ hỗ trợ quyết định để tối ưu hóa thực hành nuôi trồng trong điều kiện khí hậu thay đổi.

Thử nghiệm và xác thực toàn diện: Thông qua các nghiên cứu thí điểm tại 4 tỉnh (trước hợp nhất): Bến Tre, Bạc Liêu, Cà Mau và Kiên Giang, hai dự án sẽ thử nghiệm nghiêm ngặt các chiến lược giảm thiểu và thích ứng khác nhau, đánh giá hiệu quả, hiệu quả chi phí và tác động kinh tế - xã hội của chúng đối với cộng đồng nông dân.

Nền tảng cho phát triển nông nghiệp bền vững

Hai dự án SMARTSHRIMP và FANTASHRIMP đặt nền móng cho việc chuyển đổi ngành thủy sản của ĐBSCL để đáp ứng các thách thức của thế kỷ XXI. Với mục tiêu giảm 10% lượng phát thải KNK từ nuôi tôm, hai dự án này có thể tiết kiệm tới 1.000 Gg CO₂ tương đương hằng năm, đóng góp đáng kể vào cam kết khí hậu của Việt Nam.

Phù hợp với chính sách quốc gia: Những sáng kiến này hoàn toàn phù hợp với chiến lược phát triển nông nghiệp và cam kết khí hậu của Việt Nam. Giống như Chính phủ đã hỗ trợ các chương trình đầy tham vọng để chuyển đổi sản xuất lúa gạo (như dự án "1 triệu ha lúa chất lượng cao") nhằm giảm phát thải, đồng thời cải thiện thu nhập của nông dân, ngành tôm cũng cần sự đổi mới và hỗ trợ tương tự.

Hai dự án đóng góp trực tiếp vào: Đóng góp do quốc gia tự quyết định (NDCs) của Việt Nam theo Thỏa thuận Paris; mục tiêu của Kế hoạch thích ứng quốc gia cho nuôi trồng thủy sản chống chịu khí hậu; ưu tiên đánh giá nhu cầu công nghệ cho nông nghiệp bền vững; Kế hoạch phát triển kinh tế các tỉnh Bến Tre, Bạc Liêu, Kiên Giang và Cà Mau (cũ).

Xây dựng năng lực dài hạn: Ngoài các kết quả nghiên cứu trực tiếp, hai dự án đang phát triển: Các khóa học trực tuyến đại chúng mở (MOOCs) về nuôi tôm bền vững; đào tạo cho cán bộ khuyến nông và nông dân địa phương; có công cụ hỗ trợ nông dân nuôi tôm bền vững có tính khả thi sau khi dự án kết thúc; tăng cường năng lực nghiên cứu tại Đại học Cần Thơ.

Tạo mô hình để nhân rộng: Cách tiếp cận toàn diện, kết hợp giám sát khoa học, đổi mới công nghệ, nguyên tắc kinh tế tuần hoàn và sự tham gia của cộng đồng sẽ tạo ra một mô hình có thể được nhân rộng trên khắp ĐBSCL và điều chỉnh cho các vùng nuôi trồng thủy sản khác đối mặt với những thách thức tương tự.

“

Hai dự án SMARTSHRIMP và FANTASHRIMP đánh dấu một bước ngoặt trong việc giải quyết những thách thức phức tạp mà ngành nuôi tôm ở ĐBSCL đang phải đối mặt. Bằng cách tiên phong trong giám sát KNK có hệ thống, phát triển các giải pháp kinh tế tuần hoàn và tương tác trực tiếp với cộng đồng nông dân, những sáng kiến này mang lại hy vọng cho một tương lai bền vững nơi thịnh vượng kinh tế và bảo vệ môi trường song hành cùng nhau.

Khi Việt Nam tiếp tục hành trình hướng tới phát triển bền vững và khả năng chống chịu khí hậu, những bài học rút ra từ việc chuyển đổi ngành tôm sẽ tỏ ra vô cùng quý giá. Điều này giống như cách Việt Nam đang cách mạng hóa sản xuất lúa gạo để giảm phát thải, đồng thời cải thiện sinh kế của nông dân, hai dự án này chứng minh rằng, những chuyển đổi tương tự là có thể và cần thiết trong lĩnh vực nuôi trồng thủy sản.