Phổ cập kỹ năng số và văn hóa số: Nền tảng cốt lõi của công dân toàn cầu trong kỷ nguyên mới

Trong tiến trình chuyển đổi số quốc gia, chúng ta thường nhắc nhiều đến hạ tầng viễn thông, dữ liệu lớn hay trí tuệ nhân tạo. Tuy nhiên, có một yếu tố then chốt quyết định sự thành bại của cuộc cách mạng này đôi khi bị xem nhẹ, đó là con người. Để không bỏ lại ai phía sau, việc phổ cập kỹ năng số và xây dựng văn hóa số không còn là nhiệm vụ riêng của ngành giáo dục hay công nghệ mà đã trở thành yêu cầu cấp bách của toàn xã hội.

Kỹ năng số là "tấm hộ chiếu" vào nền kinh tế số

Kỹ năng số là khả năng sử dụng các công nghệ kỹ thuật số để tìm kiếm, đánh giá, tạo lập và giao tiếp thông tin. Trong bối cảnh hiện nay, kỹ năng này được chia thành nhiều cấp độ để phù hợp với từng đối tượng trong xã hội.

Kỹ năng số cơ bản: Bao gồm việc sử dụng các thiết bị phần cứng như máy tính, điện thoại, vận hành các phần mềm văn phòng, truy cập Internet và bảo mật mật khẩu cơ bản. Đây là mức độ "xóa mù số" cần thiết cho mọi công dân.

Kỹ năng số trung cấp: Khả năng sử dụng các công cụ cộng tác trực tuyến như Cloud, Zoom, phân tích dữ liệu cơ bản và quản lý danh tính số. Đây là yêu cầu bắt buộc đối với lực lượng lao động hiện đại.

Kỹ năng số chuyên sâu: Liên quan đến lập trình, quản trị mạng, an ninh mạng, AI và blockchain. Đây là kỹ năng cốt lõi thúc đẩy sự đổi mới sáng tạo.

Việc phổ cập kỹ năng số giúp giải quyết bài toán "khoảng cách số". Khi một tiểu thương tại chợ truyền thống biết sử dụng mã QR để thanh toán hay một người nông dân biết dùng ứng dụng cảm biến để theo dõi độ ẩm của đất, giá trị kinh tế tạo ra sẽ tăng trưởng vượt bậc. Kỹ năng số chính là công cụ để giải phóng sức lao động và tối ưu hóa năng suất.

Văn hóa số: "Lá chắn" đạo đức trên không gian mạng

Nếu kỹ năng số là năng lực thực hiện thì văn hóa số chính là hệ giá trị điều chỉnh hành vi. Văn hóa số là cách chúng ta tương tác, ứng xử và duy trì các chuẩn mực đạo đức trong môi trường ảo.

Thay vì ẩn mình sau màn hình để công kích cá nhân, văn hóa số hướng con người đến việc tranh luận văn minh và tôn trọng sự khác biệt. Văn hóa số thể hiện tính trách nhiệm của mỗi người. Mỗi cá nhân cần có trách nhiệm với nội dung mình đăng tải. Một nút "Like" hay "Share" thiếu kiểm chứng có thể gây ra những hệ lụy khôn lường trong đời thực.

Văn hóa số cũng thể hiện tư duy phản biện. Trong thời đại "hậu sự thật", khả năng phân biệt tin giả và nhận diện các chiêu trò lừa đảo là một phần không thể thiếu của văn hóa số.

Về sự an toàn và riêng tư, văn hóa số giúp mỗi cá nhân biết cách bảo vệ dữ liệu cá nhân của mình và tôn trọng quyền riêng tư của người khác.

Một xã hội có kỹ năng số cao nhưng thiếu văn hóa số sẽ là một xã hội đầy rẫy rủi ro, nơi các cuộc tấn công mạng, lừa đảo và tin độc hại hoành hành. Văn hóa số chính là "hệ điều hành" giúp con người vận hành công nghệ một cách nhân văn.

Tuy nhiên, kỹ văn số và văn hóa số là hai yếu tốt phải luôn song hành với nhau. Kỹ năng số và văn hóa số là hai mặt của một quá trình phát triển. Kỹ năng cung cấp "phương tiện", còn văn hóa cung cấp "đường ray".

Nếu có kỹ năng mà thiếu văn hóa sẽ dễ dẫn đến việc lạm dụng công nghệ cho các mục đích xấu như xâm nhập trái phép, lừa đảo tài chính hoặc lan truyền văn hóa phẩm độc hại. Ngược lại, nếu có văn hóa mà thiếu kỹ năng sẽ khiến con người trở nên thụ động, dễ bị tổn thương trước các mối đe dọa mạng mặc dù có ý thức tốt.

Do đó, chương trình phổ cập phải được thực hiện song hành. Chúng ta không thể dạy một đứa trẻ cách dùng mạng xã hội mà không dạy chúng cách đối phó với những lời bình luận tiêu cực.

Những thách thức và giải pháp trong lộ trình phổ cập

Dù đã có nhiều nỗ lực nhưng việc phổ cập kỹ năng và văn hóa số tại Việt Nam vẫn đối mặt với những rào cản lớn. Đầu tiên là sự chênh lệch vùng miền, người dân tại các vùng sâu, vùng xa vẫn gặp khó khăn trong việc tiếp cận hạ tầng Internet và thiết bị đầu cuối. Kế đến là tâm lý ngại thay đổi, đặc biệt là ở một bộ phận người lớn tuổi và lao động phổ thông cảm thấy e dè trước sự thay đổi nhanh chóng của công nghệ. Hơn nữa là sự tinh vi của tội phạm mạng đang ngày một phát triển, các hình thức lừa đảo luôn biến đổi nhanh hơn tốc độ phổ cập nhận thức của người dân.

Do đó, để thực hiện thành công việc phổ cập, cần một chiến lược có sự kết hợp từ cả chính phủ - nhà trường - gia đình.

Chính phủ cần hoàn thiện khung pháp lý về an ninh mạng và bảo vệ dữ liệu. Các doanh nghiệp công nghệ nên đóng vai trò hỗ trợ thông qua các nền tảng số dễ sử dụng và tham gia các chương trình đào tạo cộng đồng. Việc thành lập các "tổ công nghệ số cộng đồng" đến tận từng ngõ ngách là một mô hình hiệu quả cần được nhân rộng.

Trường học không nên chỉ dạy tin học như một môn phụ mà cần tích hợp kỹ năng số và đạo đức số vào mọi môn học. Học sinh cần được thực hành cách tra cứu thông tin an toàn, cách bảo vệ mật khẩu và cách ứng xử trên mạng ngay từ cấp tiểu học.

Về gia đình, cha mẹ chính là những người định hướng văn hóa số đầu tiên cho con trẻ. Thay vì cấm đoán tuyệt đối, phụ huynh nên cùng con khám phá thế giới số, thiết lập các quy tắc sử dụng thiết bị và thảo luận về các tình huống xảy ra trên không gian mạng.

Phổ cập kỹ năng số và văn hóa số không phải là một đích đến mà là một hành trình liên tục. Trong thế giới phẳng, năng lực số chính là năng lực cạnh tranh quốc gia. Khi mỗi người dân trở thành một "công dân số" thông thái, có kỹ năng thuần thục và một tâm thế văn minh, chúng ta sẽ tạo dựng được một không gian số an toàn, sáng tạo và bền vững. Đó không chỉ là câu chuyện của những dòng code hay những thuật toán phức tạp, đó là câu chuyện về việc dùng công nghệ để kết nối trái tim, nâng tầm trí tuệ và phụng sự cuộc sống con người./.