Phát triển văn hóa đọc trong kỷ nguyên số

Trong bối cảnh hội nhập sâu rộng và sự bùng nổ của kỷ nguyên số, văn hóa đọc đóng vai trò nền tảng, là chìa khóa để kiến tạo một xã hội học tập, nâng cao dân trí và phát triển bền vững. Tuy nhiên, ở Việt Nam hiện nay, văn hóa đọc đang đứng trước nhiều thách thức lớn, đòi hỏi một chiến lược phát triển đồng bộ và bền bỉ.

Bài viết tập trung phân tích các yếu tố then chốt ảnh hưởng đến văn hóa đọc và đề xuất những giải pháp mang tính đột phá để khơi dậy và lan tỏa tình yêu sách trong cộng đồng.

Thực trạng đáng lo ngại

Văn hóa đọc không chỉ là hành vi đọc sách, báo, tài liệu mà còn là thói quen, sở thích và kỹ năng tiếp nhận, xử lý, đánh giá thông tin, tri thức của mỗi cá nhân và cộng đồng.

Thực tế cho thấy, văn hóa đọc ở Việt Nam vẫn còn nhiều hạn chế. Theo thống kê, trung bình một người Việt Nam đọc khoảng 4 cuốn sách/năm, trong đó phần lớn là sách giáo khoa (khoảng 2,8 cuốn), một con số còn khiêm tốn so với nhiều quốc gia phát triển.

Người đọc, đặc biệt là giới trẻ, có xu hướng "lười đọc", đọc ít, đọc nhanh, ngại đọc sách in dày, ngại đọc sách lý luận, thay vào đó là thói quen "đọc lướt" hoặc chạy theo sách giải trí, sách theo phong trào. Văn hóa nghe - xem - nhìn đang lấn át văn hóa đọc sâu, đọc hiểu, dẫn đến việc tiếp nhận tri thức một cách hời hợt, thiếu tư duy phản biện.

Tầm quan trọng của việc đọc sách trong kỷ nguyên số

Trong kỷ nguyên số, văn hóa đọc càng trở nên thiết yếu. Sách cung cấp tri thức nền tảng, hệ thống và sự tập trung vốn là những điều khó tìm thấy trong các thông tin đứt đoạn, chắp vá trên mạng xã hội.

Đọc sách giúp rèn luyện tư duy phản biện, khả năng tập trung, phân tích và giải quyết vấn đề. Sách là kho tàng tri thức vô tận và ngôn ngữ phong phú, giúp người đọc mở rộng vốn từ, nâng cao khả năng giao tiếp. Ngoài ra, sách văn học, lịch sử giúp người đọc thấu hiểu cuộc sống, lịch sử, bồi dưỡng nhân cách, cảm xúc và lẽ sống…

Các yếu tố ảnh hưởng đến văn hóa đọc

Sự suy giảm hay phát triển của văn hóa đọc chịu tác động tổng hòa của nhiều yếu tố chủ quan và khách quan.

Đầu tiên phải kể đến là yếu tố cấu thành văn hóa đọc cá nhân. Đây là yếu tố nội tại và cốt lõi nhất, bao gồm ba trụ cột:

Thói quen đọc: Khó khăn lớn nhất là việc hình thành thói quen đọc sách tự nguyện, liên tục thay vì đọc mang tính phong trào.

Sở thích đọc: Thiếu sự định hướng, dẫn dắt khiến nhiều người đọc chạy theo thị hiếu nhất thời hoặc chỉ đọc một thể loại giải trí đơn thuần ("sách đen", truyện ngôn tình) mà không mở rộng sang các lĩnh vực khác.

Kỹ năng đọc: Nhiều người thiếu kỹ năng đọc hiệu quả (đọc sâu, đọc phê phán, đọc chọn lọc), dẫn đến việc đọc mất nhiều thời gian nhưng không lĩnh hội được thông điệp cốt lõi của tác giả.

Thứ hai là yếu tố công nghệ và xã hội

Sự trỗi dậy của văn hóa nghe - nhìn: Internet, mạng xã hội (Facebook, TikTok, YouTube) và các thiết bị điện tử đã trở thành "đối thủ" lớn nhất. Các video ngắn, game online với nội dung hấp dẫn, được cá nhân hóa đã chiếm hết sự chú ý và thời gian rảnh rỗi của giới trẻ.

Thông tin số và đọc lướt: Việc tiếp cận thông tin quá dễ dàng trên mạng lại vô tình khuyến khích thói quen đọc lướt, đọc bề mặt, làm suy giảm khả năng tập trung và kiên nhẫn khi đọc sách in.

Vấn nạn sách lậu, sách giả: Sự tồn tại của sách lậu, sách vi phạm bản quyền trên cả sách in và sách điện tử/sách nói không chỉ gây tổn thất cho ngành xuất bản mà còn làm vấy bẩn văn hóa đọc, khiến người đọc mất niềm tin vào chất lượng xuất bản ấn phẩm.

Thứ ba là yếu tố môi trường (gia đình, nhà trường, thư viện)

Vai trò của gia đình: Thiếu sự gương mẫu của cha mẹ (cả nhà dán mắt vào màn hình điện thoại, máy tính) và việc không tạo ra môi trường có sách, không đọc sách cho con nghe từ nhỏ, đã khiến nhiều thế hệ mất đi nền tảng văn hóa đọc.

Môi trường nhà trường: Thư viện trường học còn nghèo nàn, phương pháp giáo dục nặng về "học thuộc lòng" thay vì khuyến khích tự đọc, tự nghiên cứu. Văn hóa đọc chưa được xây dựng thành một môn học hay chương trình giáo dục bài bản, xuyên suốt.

Hệ thống thư viện công cộng: Cơ sở vật chất của nhiều thư viện, đặc biệt ở cơ sở, còn xuống cấp, chưa đủ sức hấp dẫn và chưa thực sự chuyển đổi số để phục vụ nhu cầu đọc đa dạng trong kỷ nguyên mới.

Giải pháp phát triển văn hóa đọc bền vững

Để phát triển văn hóa đọc một cách bền vững, cần sự chung tay của cả hệ thống chính trị, xã hội, trong đó tập trung vào các giải pháp đa chiều:

Giải pháp từ nền tảng cá nhân và gia đình

Gia đình là "cái nôi", cha mẹ cần là tấm gương và là người dẫn dắt đầu tiên. Các bậc cha mẹ hãy dành 20 đến 30 phút mỗi ngày để đọc sách cùng con, xây dựng tủ sách gia đình và tạo không gian đọc ấm cúng.

Ngoài ra, cần đưa việc đọc sách cho trẻ nghe từ giai đoạn ấu thơ (thậm chí từ khi còn trong bụng mẹ) trở thành thói quen không thể thiếu, nhằm hình thành thói quen và sở thích đọc trong tiềm thức.

Giải pháp từ hệ thống giáo dục và thư viện

Đầu tiên, cần xây dựng kỹ năng đọc, đưa chương trình giáo dục kỹ năng đọc (đọc có phê phán, đọc sáng tạo, đọc chọn lọc) vào giảng dạy chính thức, không chỉ ở bậc đại học mà ngay từ bậc tiểu học.

Kế đến là thực hiện chuyển đổi thư viện, đầu tư xây dựng thư viện truyền thống kết hợp với thư viện điện tử/thư viện số. Phát triển các ứng dụng, nền tảng số để học sinh, sinh viên dễ dàng tiếp cận nguồn tài nguyên phong phú.

Ngoài ra, cần tăng cường hoạt động thư viện lưu động đến vùng sâu, vùng xa, khu công nghiệp để mang sách đến gần hơn với người dân. Đặc biệt với giáo viên cần phải đổi mới phương pháp dạy học. Giáo viên phải là người đọc sách và biết cách khuyến khích học sinh tự tìm tòi, đọc tài liệu tham khảo để mở rộng kiến thức ngoài sách giáo khoa.

Giải pháp từ cơ chế, thị trường và truyền thông

Nâng cao chất lượng xuất bản phẩm: Các nhà xuất bản cần đầu tư vào nội dung và hình thức, khuyến khích sáng tác những tác phẩm có giá trị cao, đa dạng thể loại, tránh chạy theo thị trường giải trí đơn thuần.

Chống sách lậu và vi phạm bản quyền: Các cơ quan quản lý cần kiểm soát chặt chẽ, đấu tranh quyết liệt loại bỏ sách lậu, sách giả, bảo vệ quyền tác giả, qua đó bảo vệ sự minh bạch và uy tín của văn hóa đọc.

Tăng cường truyền thông và sự kiện: Tổ chức thường niên, chuyên nghiệp ngày Sách và Văn hóa đọc Việt Nam (21/4), các hội chợ sách, đường sách, cuộc thi bình sách... nhằm lan tỏa cảm hứng và tạo động lực cho cộng đồng.

Xã hội hóa văn hóa đọc: Khuyến khích các doanh nghiệp, người thành đạt tham gia tài trợ, xây dựng tủ sách cộng đồng, tổ chức các hoạt động tôn vinh những người đọc sách, gia đình đọc sách. Tạo văn hóa đọc tích cực trong môi trường công sở, doanh nghiệp để việc đọc trở thành một phần của văn hóa tổ chức.

Tóm lại, phát triển văn hóa đọc là một hành trình lâu dài, không thể hoàn thành trong một sớm một chiều. Nó đòi hỏi sự đầu tư bài bản và bền bỉ từ Chính phủ, sự thay đổi tích cực của ngành giáo dục, và quan trọng nhất là sự tự thân của mỗi cá nhân, mỗi gia đình.

Chỉ khi sách được coi là nhu cầu thiết yếu như cơm ăn, nước uống, khi kỹ năng đọc được trang bị từ nhỏ thì Việt Nam mới có thể xây dựng thành công một xã hội đọc, sẵn sàng vươn mình trong kỷ nguyên tri thức toàn cầu./.