Nâng cao nội lực: Kinh nghiệm xóa đói giảm nghèo bền vững cho đồng bào miền núi

Tuy nhiên, thông qua các chương trình mục tiêu quốc gia (MTQG) như Chương trình 135 trước đây và hiện nay là chương trình MTQG phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào DTTS và miền núi giai đoạn 2021 - 2030 (chương trình MTQG 1719), nhiều địa phương đã đúc kết được những kinh nghiệm quý báu, tạo nên những bước chuyển mình mạnh mẽ, đưa tỷ lệ hộ nghèo trong đồng bào DTTS giảm nhanh chóng.

Kinh nghiệm xóa đói giảm nghèo thành công cho đồng bào miền núi có thể được tổng kết qua 4 trụ cột chính: (1) Phát huy lợi thế bản địa, tập trung vào sinh kế bền vững; (2) đầu tư đồng bộ vào hạ tầng thiết yếu và giáo dục; (3) tăng cường năng lực cán bộ cơ sở và phát huy vai trò cộng đồng; (4) chuyển đổi tư duy từ "trợ cấp" sang "hỗ trợ phát triển".

Phát huy lợi thế bản địa gắn với thị trường

Khác biệt lớn nhất của công tác giảm nghèo ở miền núi so với đồng bằng là việc phải đối mặt với điều kiện sản xuất khó khăn. Kinh nghiệm thành công cho thấy, không thể áp dụng các mô hình đồng bằng một cách máy móc mà phải tôn trọng và phát huy các lợi thế của rừng, đất đai và tri thức bản địa.

Thay vì chỉ tập trung vào sản xuất lúa, ngô truyền thống kém hiệu quả, các địa phương thành công đã chuyển hướng sang các loại cây trồng, vật nuôi có giá trị kinh tế cao và phù hợp với thổ nhưỡng:

Khai thác dược liệu, cây trồng bản địa: Phát triển các mô hình trồng Sâm Ngọc Linh, Sa chi, Quế, Hồi ở các tỉnh miền núi phía Bắc và Tây Nguyên.

Chăn nuôi theo hướng trang trại, bán công nghiệp: Tập trung vào các giống vật nuôi đặc trưng như bò vàng, dê núi, hoặc gia cầm bản địa, gắn với chế biến và tiêu thụ sản phẩm qua các hợp tác xã (HTX) và doanh nghiệp.

Đẩy mạnh lâm nghiệp gắn với phát triển du lịch: Giao khoán bảo vệ rừng, trả tiền dịch vụ môi trường rừng (DVMTR), tạo thu nhập ổn định cho người dân, đồng thời phát triển du lịch cộng đồng (homestay) dựa trên bản sắc văn hóa và cảnh quan tự nhiên.

Kinh nghiệm cho thấy, sự bền vững chỉ đến khi người dân được liên kết với nhau hoặc liên kết với doanh nghiệp và khoa học công nghệ.

Với các hộ dân, cần thành lập các tổ hợp tác, HTX kiểu mới để nâng cao năng lực sản xuất và đàm phán thị trường. Để liên hết với các doanh nghiệp thì cần ký kết hợp đồng bao tiêu sản phẩm đầu ra, giải quyết vấn đề lớn nhất của người dân miền núi là thị trường tiêu thụ. Cùng với đó là ứng dụng tiến bộ kỹ thuật vào sản xuất, chế biến sâu và bảo quản để nâng cao giá trị gia tăng.

Đầu tư hạ tầng và phát triển giáo dục chuyên biệt

Giảm nghèo miền núi không chỉ là tăng thu nhập mà còn là việc xóa bỏ các chỉ số thiếu hụt về dịch vụ xã hội cơ bản trong đó đường, điện, trường, trạm là 4 yếu tố then chốt.

Đầu tiên là ưu tiên làm đường giao thông nông thôn đến từng bản làng, giúp người dân đi lại thuận tiện hơn và quan trọng hơn là giúp hàng hóa được vận chuyển ra thị trường dễ dàng. Kế đến là đảm bảo điện lưới quốc gia và sóng viễn thông/Internet tới các thôn bản xa xôi. Đây là yếu tố quyết định để người dân tiếp cận thông tin thị trường và giáo dục trực tuyến. Nước sạch cũng là yếu tố vô cùng quan trọng. Các công trình cấp nước sinh hoạt tập trung cần được sớm hoàn thiện, cải thiện điều kiện vệ sinh, nâng cao sức khỏe cộng đồng.

Ngoài ra, cần có chính sách giáo dục chuyên biệt cho con em đồng bào DTTS như đầu tư cho trường phổ thông Dân tộc Nội trú: đảm bảo học sinh DTTS được học tập trong môi trường tốt nhất, là nguồn nhân lực chất lượng cao trong tương lai; giáo dục nghề nghiệp gắn với nhu cầu địa phương, mở các lớp đào tạo nghề ngắn hạn về kỹ thuật nông nghiệp, quản lý rừng, làm du lịch cộng đồng, hoặc các nghề truyền thống giúp người dân có thể áp dụng kiến thức ngay tại quê hương; hỗ trợ học phí và sinh hoạt phí để đảm bảo không có học sinh DTTS nào phải bỏ học vì hoàn cảnh kinh tế.

Chuyển đổi tư duy và phát huy bản sắc

Giảm nghèo bền vững không thể tách rời yếu tố con người và văn hóa trong đó cán bộ xã, thôn, bản là người trực tiếp mang chính sách đến người dân. Kinh nghiệm từ các tỉnh như Cao Bằng, Lạng Sơn cho thấy, việc bồi dưỡng đội ngũ cán bộ người DTTS tại chỗ là vô cùng quan trọng. Họ là những người hiểu rõ ngôn ngữ, phong tục và tâm lý của bà con nhất, giúp việc tuyên truyền và triển khai chính sách đạt hiệu quả cao.

Hơn nữa, chính sách giảm nghèo sẽ hiệu quả hơn khi được triển khai thông qua những "cầu nối" là các già làng, trưởng bản, và những người có uy tín trong cộng đồng. Họ là những người có tiếng nói quyết định trong việc thay đổi nhận thức, xóa bỏ tư tưởng trông chờ, ỷ lại vào Nhà nước và khuyến khích người dân tự vươn lên.

Một kinh nghiệm cốt lõi quan trọng là phải chuyển đổi từ “cho” sang “làm cùng”. Nhà nước chỉ đóng vai trò hỗ trợ vốn, kỹ thuật và thị trường, còn người dân phải chủ động tham gia và đóng góp công sức. Chuyển đổi tư duy từ "trợ cấp" (cho cái nghèo) sang "hỗ trợ phát triển" (cho cái làm ăn) là yếu tố quyết định sự bền vững.

Khó khăn và hướng giải quyết

Mặc dù đã đạt được nhiều thành tựu, công tác giảm nghèo ở miền núi vẫn còn nhiều thách thức. Do biến đổi khí hậu, dịch bệnh trên cây trồng vật nuôi và giá cả thị trường không ổn định; khoảng cách giàu nghèo giữa nhóm DTTS và nhóm đa số vẫn còn lớn; đất sản xuất còn thiếu, đặc biệt là ở các khu vực có mật độ dân số cao.

Để giải quyết những thách thức này và hướng tới mục tiêu giảm nghèo đa chiều bền vững, các địa phương cần tập trung: tăng cường nguồn lực cho Chương trình MTQG 1719. Tập trung nguồn vốn vào các dự án tạo sinh kế bền vững (công trình thủy lợi, đường giao thông nội vùng) và nhân rộng mô hình kinh tế hiệu quả; xây dựng các vùng kinh tế trọng điểm dựa trên lợi thế địa lý như vùng dược liệu Tây Bắc, tạo ra thị trường tiêu thụ ổn định và bền vững; thực hiện chuyển đổi số, đưa người dân miền núi tiếp cận thương mại điện tử, đào tạo kỹ năng số, giúp họ tham gia vào chuỗi cung ứng hiện đại.

Kinh nghiệm xóa đói giảm nghèo cho đồng bào miền núi là sự tổng hòa của ý chí chính trị mạnh mẽ, chính sách linh hoạt, và sự tôn trọng bản sắc văn hóa. Thành công không chỉ là việc giảm một con số thống kê mà là việc nâng cao nội lực, trao quyền và tạo sinh kế bền vững cho người dân để họ thực sự trở thành chủ thể của quá trình phát triển, cùng nhau xây dựng một Việt Nam thịnh vượng và công bằng./.