Kinh nghiệm đo lường chỉ số thương mại điện tử và kinh tế số trên thế giới và bài học cho Việt Nam

Trong bối cảnh chuyển đổi số diễn ra mạnh mẽ trên toàn cầu, TMĐT và kinh tế số đã trở thành động lực tăng trưởng quan trọng của nhiều nền kinh tế. Cùng với sự phát triển nhanh chóng đó, yêu cầu đặt ra đối với các quốc gia là phải đo lường chính xác quy mô, tốc độ tăng trưởng và mức độ lan tỏa của TMĐT và kinh tế số nhằm phục vụ hoạch định chính sách, điều hành vĩ mô và đánh giá hiệu quả phát triển.

Tuy nhiên, do đặc thù xuyên biên giới, xuyên ngành, dựa nhiều vào dữ liệu và nền tảng số, việc đo lường TMĐT và kinh tế số là một thách thức lớn đối với hệ thống thống kê truyền thống. Trên thế giới, nhiều quốc gia và tổ chức quốc tế đã triển khai các cách tiếp cận và mô hình đo lường khác nhau, từ đó rút ra nhiều kinh nghiệm có giá trị cho Việt Nam trong quá trình hoàn thiện hệ thống chỉ tiêu và phương pháp đo lường kinh tế số.

Cách tiếp cận đo lường thương mại điện tử và kinh tế số trên thế giới

Tiếp cận theo chỉ số tổng hợp

Một xu hướng phổ biến trên thế giới là xây dựng các bộ chỉ số tổng hợp để đo lường mức độ phát triển của TMĐT và kinh tế số. Liên minh châu Âu (EU) triển khai Chỉ số Kinh tế và Xã hội số (DESI), trong đó TMĐT được đo lường thông qua tỷ lệ doanh nghiệp bán hàng trực tuyến, tỷ lệ doanh thu từ TMĐT và mức độ tham gia của doanh nghiệp vào thị trường số xuyên biên giới.

Cách tiếp cận này cho phép so sánh mức độ phát triển giữa các quốc gia, đồng thời phản ánh tương đối toàn diện các yếu tố nền tảng, từ hạ tầng số, kỹ năng số đến ứng dụng công nghệ trong kinh doanh và tiêu dùng.

Tiếp cận theo giá trị gia tăng và đóng góp GDP

Một số quốc gia như Hoa Kỳ, Trung Quốc, Anh, Úc tập trung đo lường TMĐT và kinh tế số thông qua đóng góp vào GDP. Theo cách tiếp cận này, các hoạt động TMĐT và kinh tế số được phân loại thành các ngành kinh tế số lõi và các ngành được số hóa, từ đó tính toán giá trị gia tăng tạo ra.

Ưu điểm của cách tiếp cận này là gắn kết trực tiếp với hệ thống tài khoản quốc gia, giúp phản ánh vai trò của kinh tế số trong tăng trưởng kinh tế. Tuy nhiên, phương pháp này đòi hỏi hệ thống dữ liệu đầy đủ, chi tiết và khả năng phân loại ngành nghề chính xác - điều không dễ thực hiện trong bối cảnh kinh tế số biến đổi nhanh.

Tiếp cận dựa trên dữ liệu lớn (Big data)

Trong những năm gần đây, việc ứng dụng Big data trong đo lường TMĐT và kinh tế số ngày càng phổ biến. Nhiều tổ chức nghiên cứu và doanh nghiệp công nghệ sử dụng dữ liệu giao dịch theo thời gian thực từ các nền tảng TMĐT, thanh toán số, logistics để ước lượng quy mô thị trường, hành vi tiêu dùng và xu hướng tăng trưởng.

Cách tiếp cận này cho phép đo lường nhanh, chi tiết và linh hoạt, khắc phục hạn chế về độ trễ của phương pháp thống kê truyền thống. Tuy nhiên, thách thức lớn là vấn đề chuẩn hóa dữ liệu, kiểm soát sai số và tính pháp lý của số liệu khi sử dụng cho mục đích quản lý nhà nước.

Kinh nghiệm đo lường thương mại điện tử và kinh tế số tại một số quốc gia

Hoa Kỳ: Đo lường kinh tế số gắn với hệ thống tài khoản quốc gia

Hoa Kỳ là một trong những quốc gia đi đầu trong đo lường kinh tế số. Cục Phân tích Kinh tế Hoa Kỳ (BEA) xây dựng “Digital Economy Satellite Account” nhằm đo lường đóng góp của kinh tế số vào GDP. TMĐT được xem là một cấu phần quan trọng, được phân tích theo cả phía cung và phía cầu.

Kinh nghiệm nổi bật của Hoa Kỳ là gắn đo lường kinh tế số với hệ thống tài khoản quốc gia, bảo đảm tính thống nhất và khả năng so sánh dài hạn.

Trung Quốc: Kết hợp thống kê nhà nước và dữ liệu nền tảng

Trung Quốc đo lường TMĐT và kinh tế số thông qua sự kết hợp giữa thống kê chính thức và dữ liệu từ các nền tảng lớn. Các chỉ tiêu như doanh thu TMĐT, số lượng giao dịch, tỷ lệ doanh nghiệp tham gia TMĐT được cập nhật thường xuyên, phục vụ quản lý và điều hành.

Điểm đáng chú ý là Trung Quốc khai thác mạnh dữ liệu từ doanh nghiệp nền tảng, đồng thời xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa cơ quan thống kê và doanh nghiệp công nghệ.

EU và OECD: Chuẩn hóa khung khái niệm và chỉ tiêu

EU và OECD đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng khung khái niệm và hướng dẫn đo lường TMĐT, kinh tế số. Các tổ chức này tập trung vào việc chuẩn hóa thuật ngữ, phân loại hoạt động số và xây dựng bộ chỉ tiêu có thể so sánh quốc tế.

Kinh nghiệm rút ra là việc đo lường kinh tế số cần được đặt trong một khung thống nhất, có khả năng cập nhật linh hoạt theo sự phát triển của công nghệ và mô hình kinh doanh mới.

Mặc dù có nhiều cách tiếp cận khác nhau, các quốc gia đều đối mặt với những thách thức chung như: Khó xác định ranh giới TMĐT trong các mô hình kinh doanh đa kênh; thiếu dữ liệu chi tiết và kịp thời; khó đo lường giá trị của các dịch vụ số miễn phí và sự phụ thuộc ngày càng lớn vào dữ liệu do khu vực tư nhân nắm giữ.

Những thách thức này cho thấy, đo lường TMĐT và kinh tế số không thể chỉ dựa vào một phương pháp duy nhất, mà cần sự kết hợp linh hoạt giữa thống kê truyền thống và công nghệ dữ liệu mới.

Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam

Từ kinh nghiệm quốc tế, có thể rút ra một số bài học quan trọng cho Việt Nam trong đo lường chỉ số TMĐT và kinh tế số.

Thứ nhất, cần thống nhất khung khái niệm và phạm vi đo lường, bảo đảm phù hợp với thông lệ quốc tế nhưng vẫn sát với thực tiễn Việt Nam.

Thứ hai, cần kết hợp đa phương pháp đo lường, trong đó thống kê nhà nước đóng vai trò nền tảng, Big data và dữ liệu nền tảng đóng vai trò bổ trợ nhằm nâng cao tính kịp thời và độ chi tiết của số liệu.

Thứ ba, cần tăng cường hợp tác công - tư trong chia sẻ dữ liệu, xây dựng cơ chế pháp lý và kỹ thuật để khai thác dữ liệu TMĐT từ doanh nghiệp nền tảng phục vụ mục tiêu quản lý nhà nước.

Thứ tư, cần nâng cao năng lực phân tích và nguồn nhân lực thống kê số, đáp ứng yêu cầu đo lường các hiện tượng kinh tế mới trong môi trường số.

Đo lường chỉ số TMĐT và kinh tế số là nhiệm vụ mang tính chiến lược trong bối cảnh chuyển đổi số toàn cầu. Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, không có mô hình đo lường duy nhất, mà mỗi quốc gia cần lựa chọn cách tiếp cận phù hợp với điều kiện phát triển và năng lực dữ liệu của mình.

Đối với Việt Nam, việc học hỏi kinh nghiệm quốc tế, đồng thời chủ động đổi mới phương pháp đo lường sẽ là nền tảng quan trọng để TMĐT và kinh tế số được phản ánh đầy đủ, chính xác, qua đó góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế số bền vững trong giai đoạn tới./.