Khi bảo tồn để phát triển bền vững trở thành động lực tăng trưởng của TP. Huế

Di sản là nền tảng tạo nên bản sắc độc nhất của Huế

Các đô thị trên thế giới đều phải tìm lời giải cho bài toán cân bằng giữa hiện đại hóa và gìn giữ ký ức, theo TS. Phan Thanh Hải, Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao Huế. Quan niệm “đô thị di sản” do UNESCO và ICOMOS đề cao không chỉ bao gồm các công trình kiến trúc mà còn bao hàm cảnh quan, độ dày lịch sử, đời sống văn hóa. Huế là ví dụ hiếm hoi tại châu Á hội tụ đủ những giá trị này.

Việc UNESCO công nhận Quần thể Di tích Cố đô Huế (1993) và Nhã nhạc cung đình Huế (2003) đã khẳng định tầm vóc quốc tế của vùng đất từng là thủ phủ Đàng Trong, kinh đô triều Tây Sơn - Nguyễn. Hệ thống Kinh thành, hoàng thành, lăng tẩm, đàn Nam Giao, phủ đệ, chùa chiền, nhà vườn truyền thống tạo thành mạng lưới di sản vật thể phong phú, kết hợp hài hòa yếu tố phong thủy, nghệ thuật, quân sự.

Cùng với đó, di sản phi vật thể của Huế cũng vô cùng đồ sộ, khoảng 520 lễ hội, nhiều thực hành tín ngưỡng, cùng kho tàng hơn 1.300 món ăn làm nên bản sắc ẩm thực nổi tiếng.

Cảnh quan tự nhiên cũng là yếu tố định hình mạnh mẽ bản sắc cố đô Huế. Sông Hương, núi Ngự Bình, dãy Kim Phụng, Bạch Mã và hệ thống thủy hệ bao quanh đã tạo nên không gian “đô thị giữa thiên nhiên”, mang đến vẻ hài hòa và nét riêng khó trộn lẫn.

Qua thời gian, Huế dần khẳng định vị thế của mình, trở thành một biểu tượng văn hóa - di sản nổi bật của Việt Nam trong mắt bạn bè quốc tế.

Nỗ lực bảo tồn quy mô lớn, mang dấu ấn hợp tác quốc tế

Kể từ khi Quần thể Di tích Cố đô Huế được UNESCO ghi danh Di sản thế giới vào năm 1993, công tác bảo tồn tại Huế đã đạt nhiều bước tiến rõ rệt.

Hàng trăm hạng mục lớn nhỏ được trùng tu và phục hồi, trong đó nổi bật là các công trình trọng yếu như cổng Ngọ Môn, Điện Thái Hòa, Điện Long An, Triệu Miếu, Thế Miếu, cung Diên Thọ, vườn Thiệu Phương, Thái Bình Lâu, Điện Kiến Trung cùng hệ thống lăng vua Gia Long, Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức, Đồng Khánh, Dục Đức và cung An Định. Những dự án này không chỉ giúp cứu nguy các di tích xuống cấp mà còn tái hiện diện mạo của kinh đô xưa một cách ngày càng chuẩn xác.

Trong tiến trình ấy, hợp tác quốc tế giữ vai trò đặc biệt quan trọng. Nhật Bản, Ba Lan, Đức, Pháp, Mỹ và Hàn Quốc đã tham gia hỗ trợ tài chính, kỹ thuật và đào tạo nhân lực. Nhiều dự án tiêu biểu như bảo tồn Ngọ Môn, Thái Miếu, lăng Minh Mạng nhận được sự hỗ trợ lớn từ Chính phủ Nhật Bản; trong khi Đức đóng góp hiệu quả vào việc tu bổ cung An Định, Tả Vu, Điện Phụng Tiên hay lăng vua Tự Đức.

Huế cũng chú trọng quy hoạch bảo tồn gắn liền với phát triển đô thị nhằm tránh tình trạng “đóng băng di sản”. Nhờ đó, di sản tiếp tục tồn tại như một phần sống động của đời sống đương đại. Việc ban hành quy hoạch khảo cổ toàn tỉnh và triển khai đều đặn các chương trình khai quật tại những địa điểm như Thành Lồi, Thành Hóa Châu, tháp Liễu Cốc, tháp Phú Diên... đã cung cấp thêm nhiều dữ liệu khoa học, hỗ trợ quá trình phục hồi chính xác các di tích.

Phát huy giá trị di sản: Điểm tựa cho kinh tế văn hóa - du lịch

Huế hiện là địa phương có hệ sinh thái phát huy di sản phong phú nhất cả nước. Từ năm 2000, Festival Huế trở thành thương hiệu văn hóa quốc tế, góp phần định vị Huế là “thành phố lễ hội” của Việt Nam và tạo không gian để nghệ thuật đương đại giao thoa với truyền thống. Du lịch văn hóa di sản hiện chiếm hơn 80% cơ cấu sản phẩm du lịch của địa phương, thể hiện rõ vai trò kinh tế của di sản.

Nỗ lực xã hội hóa bảo tồn cũng ngày càng mạnh mẽ. Nhiều bảo tàng tư nhân và không gian sáng tạo được hình thành như: Bảo tàng Đại tướng Nguyễn Chí Thanh, Bảo tàng gốm cổ Sông Hương, Bảo tàng đồ sứ ký kiểu, bảo tàng Cecile Lê Phạm, Lebadang Memory Space hay Nhà hát Bến Xuân góp phần làm phong phú đời sống văn hóa Huế.

Đặc biệt, Huế được đánh giá là hình mẫu hợp tác đa phương trong bảo tồn tại Việt Nam. Sự đồng hành của UNESCO, JICA, KOICA, Quỹ Ford và nhiều đại học quốc tế đã biến Huế thành một hình mẫu cho công tác bảo tồn di sản ở tầm toàn cầu.

Bài toán thách thức với đô thị di sản Huế

Song song với những thành quả đạt được, công tác bảo tồn di sản tại Huế đang đối diện nhiều sức ép mới. Quá trình đô thị hóa và hiện đại hóa khiến nhu cầu về hạ tầng, nhà ở và giao thông tăng nhanh, tạo áp lực lớn lên không gian di sản.

Nếu không được kiểm soát chặt chẽ, các công trình cao tầng có thể làm phá vỡ cấu trúc cảnh quan văn hóa vốn hài hòa và đặc trưng của Huế.

Nguồn kinh phí trùng tu còn hạn chế trong khi việc xã hội hóa nguồn lực chưa thật sự ổn định. Huế nằm trong khu vực chịu ảnh hưởng mạnh của bão lũ, khiến hệ thống di tích và cảnh quan thường xuyên bị tổn hại.

Biến động mực nước sông Hương cùng nguy cơ xâm nhập mặn cũng đặt ra thách thức lớn đối với môi trường sinh thái của đô thị di sản này. Du lịch tăng trưởng mạnh cũng tiềm ẩn rủi ro quá tải và thương mại hóa lễ hội.

Bên cạnh đó chất lượng sống của người dân cũng là một yêu cầu quan trọng đối với một đô thị di sản. Huế không chỉ gìn giữ giá trị dành cho du khách mà còn phải bảo đảm điều kiện sống hiện đại cho người dân, từ hạ tầng, giao thông đến việc làm và thu nhập. Đây vẫn là bài toán nan giải mà Huế phải tiếp tục giải quyết.

Trong định hướng tới, Huế sẽ đẩy mạnh quy hoạch tích hợp, gắn bảo tồn với thiên nhiên và cộng đồng. Công nghệ số như GIS, mô hình 3D và AI được áp dụng để quản lý và số hóa di sản, phát triển du lịch thông minh. Thành phố cũng định vị ngành công nghiệp văn hóa, sáng tạo là động lực tăng trưởng với sự tham gia chủ đạo của cộng đồng địa phương.

Huế đang cho thấy một hướng đi đặc thù, đặt bảo tồn làm nền tảng phát triển bền vững. Mô hình đô thị sinh thái, di sản thông minh không chỉ phù hợp với Huế mà còn mở ra kinh nghiệm cho nhiều địa phương khác.

Theo TS. Phan Thanh Hải, muốn giữ được giá trị này lâu dài, cần sớm hình thành Quỹ Di sản, đẩy mạnh hợp tác công tư và xã hội hóa với cơ chế quản lý minh bạch, hiệu quả, tạo nguồn lực bền vững cho bảo tồn./.