Du lịch cộng đồng - Động lực mới trong xây dựng nông thôn mới vùng cao

Những bản làng vùng cao nép mình giữa đá tai mèo, mây núi và những cung đường hiểm trở đang từng bước chuyển mình mạnh mẽ. Từ những không gian sống gắn bó lâu đời với nương rẫy, tập quán truyền thống và sinh kế tự cung tự cấp, nhiều cộng đồng dân tộc thiểu số đã tìm thấy hướng đi mới thông qua phát triển du lịch cộng đồng.

Du lịch cộng đồng: Cách tiếp cận mới trong phát triển nông thôn

Trong Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2021-2025, một trong những yêu cầu trọng tâm là phát triển kinh tế nông thôn theo hướng đa giá trị, gắn sản xuất với dịch vụ, văn hóa và du lịch, lấy người dân làm trung tâm.

Du lịch cộng đồng, với đặc trưng dựa trên chính không gian sống, văn hóa và tri thức bản địa của người dân, được xem là mô hình phù hợp để hiện thực hóa định hướng này tại các vùng miền núi, vùng đồng bào dân tộc thiểu số.

Khác với du lịch đại trà, du lịch cộng đồng không đặt mục tiêu tăng trưởng nhanh bằng mọi giá, mà hướng đến sự hài hòa giữa phát triển kinh tế, bảo tồn văn hóa và bảo vệ môi trường.

Người dân không chỉ là người cung cấp dịch vụ, mà trở thành chủ thể sáng tạo, chủ thể hưởng lợi và chủ thể gìn giữ các giá trị truyền thống. Chính cách tiếp cận này đã giúp nhiều bản làng vùng cao từng bước thoát khỏi vòng luẩn quẩn của nghèo đói, tạo nền tảng cho phát triển bền vững.

Nặm Đăm: Từ bản làng lặng lẽ đến điểm sáng du lịch cộng đồng

Thôn Nặm Đăm, xã Quản Bạ, tỉnh Tuyên Quang, là một trong những ví dụ tiêu biểu cho sự chuyển mình của du lịch cộng đồng gắn với xây dựng nông thôn mới.

Nằm giữa vùng núi đá hùng vĩ, Nặm Đăm là nơi sinh sống lâu đời của đồng bào Dao. Trước đây, sinh kế của người dân chủ yếu dựa vào nương rẫy, thu nhập bấp bênh, đời sống còn nhiều khó khăn. Bản làng khi ấy lặng lẽ trôi theo nhịp sống quen thuộc, ít có cơ hội tiếp cận các mô hình kinh tế mới.

Khi du lịch cộng đồng được địa phương định hướng phát triển, Nặm Đăm bước vào một giai đoạn chuyển đổi quan trọng. Từ vài hộ tiên phong làm homestay ban đầu, đến nay đã có 39/66 hộ gia đình tham gia cung cấp các dịch vụ du lịch. Điều đáng ghi nhận là quá trình này diễn ra một cách tự nhiên, dựa trên sự đồng thuận và chủ động của người dân.

Ở Nặm Đăm, những nếp nhà truyền thống của người Dao vẫn được gìn giữ gần như nguyên vẹn. Mái nhà, gian bếp, trang phục, tiếng nói, lễ hội và tập quán sinh hoạt không bị “trưng bày hóa” để phục vụ du lịch, mà hiện diện một cách tự nhiên trong đời sống thường ngày. Người dân hiểu rằng, chính bản sắc văn hóa là “linh hồn” của du lịch cộng đồng, là yếu tố tạo nên sức hút khác biệt so với các điểm đến khác.

Khi bản sắc văn hóa trở thành tài sản phát triển

Không chỉ dừng lại ở Nặm Đăm, nhiều bản làng vùng cao khác cũng đang cho thấy sức sống mạnh mẽ của du lịch cộng đồng trong xây dựng nông thôn mới. Làng văn hóa du lịch Lô Lô Chải, nằm dưới chân cột cờ Lũng Cú, là một ví dụ điển hình.

Những ngôi nhà cổ được giữ nguyên kiến trúc truyền thống, trang phục dân tộc được mặc trong sinh hoạt hằng ngày, các lễ hội, phong tục tập quán được bảo tồn và truyền lại cho thế hệ trẻ. Văn hóa ở đây không bị “đóng khung” trong bảo tàng, mà trở thành “tài sản sống”, gắn liền với sinh kế của người dân.

Tại Pả Vi, tỉnh Tuyên Quang, du lịch cộng đồng tiếp tục thổi luồng sinh khí mới cho các bản làng của đồng bào H’Mông. Những giá trị văn hóa từng có nguy cơ mai một nay được phục dựng, trở thành điểm nhấn thu hút du khách trong và ngoài nước.

Du khách đến đây không chỉ để tham quan, chụp ảnh, mà còn để trải nghiệm đời sống bản địa, từ bữa ăn truyền thống đến những câu chuyện văn hóa được truyền qua nhiều thế hệ.

Sự phát triển của du lịch cộng đồng đã tạo ra việc làm tại chỗ, giúp người dân có thu nhập ổn định ngay trên mảnh đất quê hương. Thay vì phải rời bản đi làm ăn xa, nhiều lao động trẻ lựa chọn ở lại, tham gia vào các hoạt động du lịch, dịch vụ, góp phần giữ gìn cấu trúc cộng đồng và ổn định xã hội nông thôn.

Du lịch cộng đồng trong tổng thể xây dựng nông thôn mới

Từ góc độ chính sách, du lịch cộng đồng đang góp phần trực tiếp vào việc thực hiện nhiều tiêu chí trong bộ tiêu chí nông thôn mới, đặc biệt là các tiêu chí về thu nhập, việc làm, văn hóa, môi trường và tổ chức sản xuất.

Quan trọng hơn, mô hình này phù hợp với định hướng xây dựng nông thôn mới nâng cao, nông thôn mới kiểu mẫu, nơi chất lượng sống của người dân được đặt lên hàng đầu, thay vì chỉ chạy theo các chỉ số hình thức.

Thực tiễn cho thấy, những địa phương phát triển du lịch cộng đồng hiệu quả thường có sự vào cuộc đồng bộ của chính quyền các cấp, từ quy hoạch không gian du lịch, đầu tư hạ tầng thiết yếu, đào tạo kỹ năng cho người dân đến hỗ trợ quảng bá, kết nối thị trường.

Tuy nhiên, Nhà nước không làm thay người dân, mà đóng vai trò kiến tạo, tạo điều kiện để cộng đồng tự phát huy nội lực, chủ động tham gia và hưởng lợi từ quá trình phát triển.

Dù mang lại nhiều lợi ích, du lịch cộng đồng cũng đặt ra không ít thách thức trong quá trình triển khai. Nếu thiếu quy hoạch và quản lý phù hợp, nguy cơ thương mại hóa quá mức, phá vỡ không gian sống và làm mai một bản sắc văn hóa là điều hoàn toàn có thể xảy ra.

Bên cạnh đó, năng lực quản lý, kỹ năng làm du lịch của người dân ở một số nơi còn hạn chế; hạ tầng giao thông, viễn thông, dịch vụ phụ trợ ở vùng cao vẫn chưa đồng bộ.

Để du lịch cộng đồng thực sự trở thành động lực bền vững trong xây dựng nông thôn mới, cần tiếp tục hoàn thiện cơ chế, chính sách hỗ trợ theo hướng dài hạn, gắn với bảo tồn văn hóa và bảo vệ môi trường.

Công tác đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng cho người dân cần được chú trọng, đặc biệt là kỹ năng quản lý, truyền thông, ứng dụng công nghệ số trong quảng bá và kết nối thị trường.

Hướng tới phát triển bền vững, lấy cộng đồng làm trung tâm

Những câu chuyện từ Nặm Đăm, Lô Lô Chải, Pả Vi hay nhiều bản làng vùng cao khác cho thấy, khi du lịch gắn với cộng đồng và được đặt trong tổng thể xây dựng nông thôn mới, người dân không chỉ thoát nghèo mà còn tìm thấy niềm tự hào và động lực để gìn giữ bản sắc văn hóa của chính mình.

Mỗi ngôi nhà, mỗi phong tục, mỗi nếp sinh hoạt trở thành một phần của không gian phát triển bền vững, nơi kinh tế, văn hóa và môi trường hòa quyện.

Trong bối cảnh cả nước đang đẩy mạnh xây dựng nông thôn mới nâng cao và kiểu mẫu, du lịch cộng đồng không chỉ là một lựa chọn kinh tế, mà còn là giải pháp mang tính chiến lược để phát triển nông thôn theo hướng bao trùm, bền vững và nhân văn.

Khi mỗi bước chân du khách trở thành nhịp cầu kết nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa truyền thống và hiện đại, những bản làng vùng cao sẽ tiếp tục nở hoa bền bỉ giữa đại ngàn - như một minh chứng sinh động cho tinh thần “nông thôn mới vì người dân, do người dân và vì sự phát triển lâu dài của cộng đồng”./.