Đổi mới sáng tạo năng lượng để hiện thực hóa mục tiêu Net Zero vào năm 2050

Đổi mới sáng tạo là động lực cho chuyển dịch năng lượng bền vững

Diễn đàn diễn ra trong bối cảnh Quốc hội vừa thông qua Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo, Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết số 70-NQ/TW về bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia, cùng với việc triển khai Chiến lược phát triển năng lượng quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn 2045. Đây là những nền tảng pháp lý và định hướng quan trọng, tạo động lực mới cho quá trình chuyển dịch năng lượng quốc gia.

Phát biểu tại Diễn đàn, ông Võ Tân Thành, Phó Chủ tịch Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) cho biết, năng lượng từ lâu được xem là huyết mạch của nền kinh tế, là điều kiện tiên quyết để đảm bảo an ninh quốc gia, phát triển bền vững cũng như nâng cao chất lượng cuộc sống. Hiện nay, thế giới đang chuyển mình mạnh mẽ sang các mô hình tăng trưởng xanh, kinh tế tuần hoàn và giảm phát thải carbon. Chính vì vậy, các vấn đề trong lĩnh vực năng lượng của Việt Nam đang mang một ý nghĩa chiến lược quan trọng và sâu sắc.

Việt Nam đang nỗ lực thực hiện cam kết tại COP26 với mục tiêu đạt phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050. Để đạt được mục tiêu này, chuyển dịch năng lượng công bằng, bền vững được coi là yêu cầu cấp thiết. Tuy nhiên, thách thức lớn nhất ở hiện nay chính là quá trình huy động nguồn lực tài chính, công nghệ cũng như hợp tác quốc tế trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu gay gắt.

“Đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực năng lượng không chỉ là nhiệm vụ của Nhà nước mà còn là trách nhiệm và cơ hội của doanh nghiệp”, ông Võ Tân Thành nhấn mạnh.

Ông Phạm Việt Hồng, Phó Cục trưởng Cục Đổi mới sáng tạo, Bộ Khoa học và Công nghệ cũng nhận định Nghị quyết số 70-NQ/TW về đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia và Chiến lược phát triển năng lượng quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn năm 2045 là những định hướng lớn tạo nền tảng pháp lý và động lực mới cho quá trình chuyển dịch năng lượng và phát triển bền vững của đất nước.

“Trước yêu cầu vừa đảm bảo an ninh năng lượng, vừa giảm phát khí nhà kính để thực hiện cam kết ‘net zero’ đến năm 2050, Việt Nam cần tận dụng mạnh mẽ hơn nữa khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo, kết hợp với các chính sách phát triển công nghiệp, chính sách tài chính. Đây là những yếu tố quan trọng để thúc đẩy quá trình chuyển dịch năng lượng xanh, sạch và bền vững”, ông Phạm Việt Hồng khẳng định.

Xác định một số nhóm sản phẩm thiết bị chiến lược

Ông Đặng Hải Dũng, Phó Cục trưởng Cục Đổi mới sáng tạo, Chuyển đổi xanh và Khuyến nông, Bộ Công Thương cho biết, dân số Việt Nam dự kiến đạt 102 triệu người vào năm 2025, kéo theo nhu cầu năng lượng ngày càng gia tăng. Trong giai đoạn 2001 - 2010, nhu cầu điện tăng 13% mỗi năm, giai đoạn 2011 - 2015 tăng khoảng 11%/năm.

Các nguồn năng lượng sơ cấp hiện tại không đủ đáp ứng, khiến Việt Nam từ năm 2023 đã phải nhập khẩu than cho phát điện và khí hóa lỏng LPG.

Trước thực tế này, theo ông Đặng Hải Dũng, việc thực hiện Nghị quyết 70 cần dựa trên 4 trụ cột:

Thứ nhất, sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả, đây là nền tảng là giải pháp “cầu” quan trọng nhất.

Thứ hai, nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ, là động lực cho sự đổi mới và tối ưu hoá toàn hệ thống.

Thứ ba, bảo vệ môi trường và ứng phó biến đổi khí hậu, thể hiện cam kết phát triển xanh và bền vững.

Thứ tư, triển khai mô hình kinh tế tuần hoàn, nhằm tối ưu hoá việc sử dụng tài nguyên trong toàn bộ chuỗi giá trị năng lượng.

Bên cạnh đó, tỷ lệ tiết kiệm năng lượng phải đạt từ 8 - 10% so với kịch bản phát triển thông thường đối với mặt cung - cầu và năng lượng tái tạo. Đây là một chỉ số quan trọng, thể hiện hiệu quả của nền kinh tế và đặc biệt, năng lượng tái tạo sẽ chiếm từ 25 - 30% trong tổng cung năng lượng sơ cấp, khẳng định xu thế chuyển dịch năng lượng mạnh mẽ của Việt Nam.

Ở góc nhìn công nghệ, GS.TS Lê Minh Phương, Chủ tịch Hội đồng Trường Đại học Bách khoa TP Hồ Chí Minh, cho biết đến cuối năm 2023, Việt Nam đã lắp đặt hơn 20 GW điện mặt trời và 5 GW điện gió, tốc độ thuộc nhóm cao trong khu vực. Tuy nhiên, hơn 90% thiết bị then chốt như inverter, bộ sạc xe điện hay hệ thống lưu trữ năng lượng vẫn phải nhập khẩu. Điều này khiến Việt Nam đối mặt với rủi ro phụ thuộc công nghệ và bỏ lỡ cơ hội phát triển công nghiệp trong nước.

Theo kế hoạch, Chính phủ định hướng đến 2030 xe điện chiếm 30% ô tô mới bán ra cần hàng chục nghìn trạm sạc nhanh 50-350 kW, đồng thời triển khai sạc siêu nhanh (megawatt charging) cho xe tải, xe buýt điện. Hơn nữa, EVN đặt mục tiêu đến 2030, 100% lưới điện truyền tải và phân phối chính được số hóa, sử dụng thiết bị quản lý thông minh.

Do đó cần xây dựng chương trình khoa học công nghệ quốc gia chuyên biệt về điện tử công suất và thiết bị biến đổi năng lượng, coi đây là “công nghệ lõi chiến lược” tương tự như bán dẫn, AI hay năng lượng hạt nhân ở các quốc gia tiên tiến.

Bên cạnh đó, áp dụng cơ chế sandbox cho thử nghiệm sản phẩm mới (hybrid inverter, trạm sạc EV, BESS), giúp doanh nghiệp nhanh chóng thương mại hóa công nghệ mà không vướng rào cản pháp lý. Đồng thời có chính sách ưu đãi đặc thù như miễn giảm thuế nhập khẩu linh kiện R&D, tín dụng ưu đãi cho dự án chế tạo thiết bị, khấu trừ chi phí nghiên cứu khỏi thuế thu nhập doanh nghiệp; phải xác định một số nhóm sản phẩm (inverter công suất lớn, trạm sạc nhanh, hệ thống lưu trữ) là thiết bị chiến lược, ưu tiên hỗ trợ nội địa hóa, tránh phụ thuộc hoàn toàn vào nước ngoài.

Ngoài ra cần đẩy mạnh đăng ký sáng chế và giải pháp hữu ích, đặc biệt trong các lĩnh vực như topology mạch công suất, thuật toán điều khiển thông minh, thiết kế mô-đun SiC/GaN, hệ thống quản lý BESS, phần mềm quản lý trạm sạc; ứng dụng nền tảng số (digital twin, IoT, AI) để hỗ trợ nghiên cứu, thử nghiệm ảo, rút ngắn thời gian R&D.

Đào tạo kỹ sư điện tử công suất và chuyên gia thiết kế vi mạch công suất, kết hợp đào tạo thạc sĩ và tiến sĩ về năng lượng tái tạo, lưu trữ và hệ thống điều khiển. Xây dựng chương trình đào tạo liên kết quốc tế với các quốc gia mạnh về bán dẫn và điện tử công suất (Nhật Bản, Hàn Quốc, Trung Quốc), đồng thời triển khai cơ chế “trao đổi chuyên gia 2 chiều”.

Đặc biệt, để làm chủ công nghệ chế tạo thiết bị biến đổi năng lượng, cần sự phối hợp đồng bộ giữa Nhà nước - Nhà khoa học - doanh nghiệp trên cơ sở định hướng chính trị, và thực hiện Nghị quyết 57-NQ/TW của Bộ Chính trị về phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo. Mô hình “3 Nhà”, dưới sự định hướng và dẫn dắt của Nghị quyết 57, sẽ tạo sự phân công rõ ràng và gắn kết chặt chẽ: Nhà nước kiến tạo chính sách - Nhà khoa học phát triển công nghệ - Doanh nghiệp thương mại hóa sản phẩm./.