Đạo đức AI: Nền tảng của chính quyền số minh bạch và công bằng

Ứng dụng AI trong cơ quan hành chính công - Cơ hội và rủi ro

AI đang tạo ra những thay đổi sâu rộng trong hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước. Công nghệ này giúp tự động hóa các tác vụ lặp lại, tối ưu quy trình và giúp đội ngũ công chức tập trung vào các nhiệm vụ mang tính chiến lược. Trên thế giới, AI đã được ứng dụng trong phòng chống gian lận, an ninh mạng, phân tích hình ảnh, giám sát môi trường, cảnh báo thiên tai và hỗ trợ xử lý hồ sơ hành chính. Các công cụ AI tạo sinh hiện cũng được sử dụng để tóm tắt dữ liệu, hỗ trợ soạn thảo và đơn giản hóa quy trình nghiệp vụ.

Tuy nhiên, cùng với những lợi ích rõ rệt, việc ứng dụng AI cũng đặt ra nhiều rủi ro. Đặc tính “hộp đen” của nhiều mô hình khiến quy trình ra quyết định khó giải thích, ảnh hưởng đến minh bạch và khả năng kiểm soát. Tình trạng thiếu dữ liệu chuẩn hóa, thiếu kỹ năng số và thiếu cơ chế đánh giá mô hình có thể dẫn đến sai lệch trong dự báo hoặc xử lý thông tin, tác động trực tiếp đến quyền lợi của người dân. Bên cạnh “nợ kỹ thuật”, khu vực công còn phải đối mặt với “nợ đạo đức” nếu vấn đề công bằng, trách nhiệm và nhân quyền không được chú trọng trong quá trình triển khai AI.

Do đó, xác định và tuân thủ các nguyên tắc đạo đức trong ứng dụng AI là điều kiện then chốt để củng cố niềm tin của công dân, đồng thời bảo đảm AI trở thành công cụ hỗ trợ hiệu quả, đáng tin cậy trong cải cách hành chính và chuyển đổi số quốc gia.

Các nguyên tắc đạo đức nền tảng khi ứng dụng AI trong khu vực công

Các nguyên tắc đạo đức AI nền tảng phải bao gồm: tính minh bạch, trách nhiệm giải trình, sự công bằng và bảo vệ quyền con người.

Tính minh bạch

Tính minh bạch đòi hỏi mọi hệ thống AI trong cơ quan công quyền phải giải thích được cơ chế hoạt động và căn cứ ra quyết định. Khi thực hiện hiệu quả, minh bạch giúp duy trì các giá trị của hoạt động công, tăng cường sự tin cậy của người dân.

Một thách thức lớn là quyền tiếp cận và cách thức cung cấp thông tin tới người dân. Nhiều thuật toán AI phức tạp, đặc biệt là học sâu, thường hoạt động như “hộp đen”, với hai dạng chính: (i) Hệ thống sở hữu độc quyền, không cho phép truy cập mã nguồn; (ii) hệ thống quá phức tạp, khó giải thích. Bên cạnh đó, việc lựa chọn loại hình thông tin cần công bố (tài liệu giấy, điện tử, video, âm thanh…) phải phù hợp với từng nhóm đối tượng để bảo đảm tiếp cận bình đẳng. Giải pháp đề xuất bao gồm sử dụng các mô hình AI có khả năng giải thích, xây dựng hệ thống giám sát và báo cáo minh bạch, đào tạo công chức đọc hiểu kết quả AI, và xây dựng chính sách minh bạch một cách chi tiết, phù hợp với từng nhóm đối tượng, làm nền tảng cho trách nhiệm giải trình.

Trách nhiệm giải trình

Theo Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD), “trách nhiệm giải trình” là yêu cầu tổ chức hoặc cá nhân đảm bảo hệ thống AI được vận hành đúng đắn trong suốt vòng đời, từ thiết kế, phát triển, vận hành đến triển khai, phù hợp với vai trò và các khuôn khổ pháp lý hiện hành.

Trong khu vực công, đây là yếu tố đặc biệt quan trọng vì sai sót của AI có thể ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi công dân. Thách thức lớn là xác định ranh giới trách nhiệm giữa công chức và hệ thống AI, đồng thời đảm bảo các thuật toán được đánh giá đầy đủ trước khi áp dụng, tránh phụ thuộc hoàn toàn vào kết quả do máy tạo ra.

Giải pháp là xây dựng cơ chế giám sát của con người ở mọi bước ra quyết định, thiết lập hệ thống truy vết quy trình ra quyết định, quy định rõ ràng trách nhiệm pháp lý khi sử dụng AI. Điều này vừa khuyến khích đổi mới công nghệ, vừa bảo vệ quyền lợi của người dân.

Ngoài ra, việc xây dựng một bộ ngôn ngữ chung giữa các cơ quan giúp quá trình giao tiếp nội bộ và với công dân trở nên thống nhất, chính xác và minh bạch hơn.

Sự công bằng và bảo vệ quyền con người

Công bằng trong AI đòi hỏi ngăn chặn thiên vị, phân biệt đối xử hoặc ưu tiên một nhóm nhất định. Khi AI được sử dụng trong cơ quan hành chính, yêu cầu về công bằng cần được xem xét ở hai cấp độ: nội bộ cơ quan và mối quan hệ giữa công chức với người dân.

Trong nội bộ, công bằng thể hiện ở việc mọi công chức được tiếp cận bình đẳng với các công cụ AI, có cơ hội đào tạo đồng đều và không để việc ứng dụng AI tạo ra “ưu thế bất cân xứng” cho một nhóm. Điều này không chỉ giúp giảm xung đột, mà còn nâng cao năng lực vận hành AI một cách hiệu quả và có trách nhiệm.

Đối với người dân, công bằng có nghĩa là AI không thiên vị bất kỳ nhóm nào về tôn giáo, sắc tộc, giới tính, thu nhập hay địa vị xã hội. Các hệ thống xét duyệt hồ sơ, hỗ trợ an sinh, tuyển dụng hay tiếp nhận khiếu nại sử dụng AI cần đặc biệt lưu ý vấn đề này.

Theo báo cáo của Tổ chức Hợp tác số, những quyền con người liên quan nhất đến AI gồm có: quyền riêng tư, quyền không bị phân biệt đối xử, và quyền tự do quan điểm và biểu đạt; quyền làm việc, quyền được giáo dục, quyền được chăm sóc sức khỏe, quyền được sống trong môi trường lành mạnh, và quyền tham gia vào đời sống văn hóa, cùng nhiều quyền liên quan khác.

Áp dụng vào bối cảnh hành chính công, những quyền này được cụ thể hóa như sau: Đối với quyền riêng tư, công chức, viên chức không thu thập, sử dụng hoặc chia sẻ thông tin cá nhân vượt quá mục đích công vụ. Quyền riêng tư trong AI bao gồm nhiều lớp: riêng tư về thân thể, không gian, quyết định, tinh thần - tâm lý, quan hệ xã hội và dữ liệu. Khi AI xử lý khối lượng dữ liệu lớn, nguy cơ lộ lọt hoặc sử dụng sai mục đích càng tăng, đòi hỏi thiết lập quy trình kiểm soát nghiêm ngặt.

Quyền không bị phân biệt đối xử (tương tự công bằng) được bảo vệ thông qua việc kiểm tra định kỳ thuật toán, phát hiện và loại bỏ thiên kiến dựa trên giới tính, sắc tộc, tôn giáo hay địa vị xã hội. Đây là một phần cốt lõi của việc bảo đảm công bằng trong quyết định hành chính.

Quyền tự do quan điểm và biểu đạt được hỗ trợ khi các hệ thống AI minh bạch, cho phép người dân hiểu rõ cách thức AI đưa ra đề xuất hoặc quyết định. Minh bạch hóa thuật toán và khuyến khích đối thoại công chúng giúp người dân tin tưởng hơn vào công nghệ mà chính quyền sử dụng.

Bên cạnh đó, các quyền như quyền làm việc, giáo dục, chăm sóc sức khỏe, quyền sống trong môi trường lành mạnh cũng cần được cân nhắc. Công chức phải bảo đảm rằng, việc ứng dụng AI không tạo ra rào cản cho dịch vụ công, mà ngược lại, nâng cao khả năng tiếp cận và chất lượng dịch vụ.

Để kiểm soát rủi ro và thúc đẩy công bằng, cần triển khai các giải pháp như: sàng lọc và làm sạch dữ liệu trước khi huấn luyện; xây dựng quy trình bảo vệ thông tin chặt chẽ; đào tạo công chức về đạo đức dữ liệu và kỹ năng sử dụng AI; kiểm tra định kỳ mô hình để phát hiện thiên lệch; thành lập các cơ quan giám sát độc lập; và đẩy mạnh hợp tác quốc tế nhằm học hỏi kinh nghiệm.

Tuy nhiên, cần thừa nhận rằng đạt được công bằng tuyệt đối trong AI là thách thức lớn, bởi thiên kiến xã hội thường phức tạp và khó loại bỏ hoàn toàn. Điều quan trọng là xây dựng cơ chế giảm thiểu rủi ro liên tục, xem công bằng là quá trình chứ không phải trạng thái tĩnh, nhằm củng cố niềm tin vào chính quyền số và thúc đẩy xã hội số bao trùm.

Như vậy, công chức không chỉ vận hành AI, mà còn đóng vai trò giám sát đạo đức, bảo đảm tính minh bạch, trách nhiệm giải trình, sự công bằng và việc bảo vệ quyền con người trong mọi ứng dụng AI./.

Tài liệu tham khảo

1. Défenseurdesdroits (2024), “Report: Algorithms, AI systems and public services: what rights do users have? Critical considerations and recommendations”, https://www.defenseurdesdroits.fr/sites/default/files/2025-01/DDD_rapport_algorithmes-systemes-d-IA-et-services-publics_EN_2024_20250109.pdf, pp.30-31.

2. OECD.AI Policy Observatory, “Accountability (Principle 1.5)”, https://oecd.ai/en/dashboards/ai-principles/P9, truy cập ngày 17/11/2025.

3. Open Government Partnership (2021), “Algorithmic accountability for the public sector”, http://opengovpartnership.org/wp-content/uploads/2021/08/algorithmic-accountability-public-sector.pdf, pp.20.

4. Digital Cooperation (2025), “Rights by design: Embedding human rights principles in AI systems”, https://dco.org/wp-content/uploads/2025/06/Rights-by-Design-Embedding-Human-Rights-Principles-on-AI-systems.pdf, pp.18-34.