Bộ chỉ số hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo - chuẩn hóa để nhìn đúng sức bật địa phương

Trong bối cảnh hệ sinh thái khởi nghiệp Việt Nam phát triển mạnh mẽ nhưng còn phân hóa rõ rệt giữa các vùng miền, bài viết nhấn mạnh nhu cầu cấp thiết phải xây dựng Bộ chỉ số đo lường hệ sinh thái khởi nghiệp địa phương (PEEI) như một công cụ định lượng khoa học hỗ trợ hoạch định chính sách.

Khung phân tích được đề xuất bao gồm 8 trụ cột trọng yếu - gồm: Thể chế; Vốn xã hội; Vốn con người; Hạ tầng; Tài chính; Dịch vụ hỗ trợ; Thị trường và Kết quả khởi nghiệp - nhằm đánh giá toàn diện năng lực và động lực của từng địa phương. Trên cơ sở đó, nghiên cứu tập trung nhận diện những thách thức thực tiễn về dữ liệu và phương pháp luận, đồng thời đề xuất các giải pháp hoàn thiện Bộ chỉ số nhằm kiến tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển đồng bộ của hệ sinh thái khởi nghiệp quốc gia.

Áp lực chuẩn hóa trong bối cảnh khởi nghiệp tăng tốc

Khoảng một thập kỷ trở lại đây, Việt Nam chứng kiến bước nhảy vọt trong các hoạt động khởi nghiệp sáng tạo, từ nông nghiệp thông minh, trí tuệ nhân tạo (AI) đến thương mại điện tử và dịch vụ số. Cùng với sự gia tăng của doanh nghiệp công nghệ tại Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh, Đà Nẵng, hệ sinh thái cũng lan rộng sang nhiều địa phương như Cần Thơ, TP. Huế, Bình Dương. Tuy nhiên, sự phát triển này vẫn không đồng đều, khiến công tác hoạch định và phân bổ nguồn lực trở nên khó khăn.

Trong bối cảnh đó, nhu cầu về một bộ chỉ số đo lường hệ sinh thái khởi nghiệp sáng tạo theo tiêu chuẩn thống nhất trở nên cấp thiết. Các nhà hoạch định chính sách, cơ quan quản lý và cộng đồng nghiên cứu kỳ vọng bộ chỉ số này có thể mô tả rõ mức độ trưởng thành của hệ sinh thái địa phương, chỉ ra điểm mạnh - điểm yếu và đưa ra dữ liệu minh chứng để ra quyết sách.

Theo các chuyên gia, việc đo lường hệ sinh thái không chỉ dừng ở số lượng doanh nghiệp hay mức đầu tư, mà cần tiếp cận theo cấu trúc đa chiều. Điều này đòi hỏi sự kết hợp giữa dữ liệu thống kê chính thức, khảo sát cảm nhận và kinh nghiệm quốc tế.

Bài viết đề xuất bộ chỉ số gồm 8 trụ cột, phản ánh mối liên kết giữa thể chế, con người, tài chính, hạ tầng và kết quả cuối cùng của hệ sinh thái.

8 trụ cột tạo nên “bức tranh” hệ sinh thái khởi nghiệp

Dựa trên tổng hợp lý thuyết, so sánh quốc tế và tham vấn chuyên gia, bộ chỉ số đánh giá hệ sinh thái khởi nghiệp sáng tạo được chia thành 8 trụ cột chính, tạo thành một cấu trúc bao quát từ điều kiện đầu vào đến kết quả đầu ra.

Trụ cột thể chế: Thể chế là yếu tố đóng vai trò nền tảng cho sự vận hành của toàn hệ sinh thái. Thể chế phản ánh năng lực ban hành và thực thi chính sách khởi nghiệp, mức độ thông thoáng của môi trường kinh doanh và khả năng giảm thiểu rào cản gia nhập thị trường. Các nghiên cứu đều chỉ ra rằng, những hệ sinh thái thành công đều sở hữu nền tảng thể chế linh hoạt và thân thiện.

Trụ cột vốn xã hội: Phản ánh niềm tin, sự hợp tác và kết nối trong cộng đồng khởi nghiệp. Đây là yếu tố phản ánh “tính mềm” của hệ sinh thái - yếu tố mà nhiều địa phương còn thiếu khi phát triển khởi nghiệp theo hướng hành chính hóa. Một địa phương có nhiều hoạt động kết nối, hợp tác nghiên cứu hay cộng đồng sôi động thường tạo điều kiện thuận lợi để ý tưởng được thử nghiệm và lan tỏa.

Trụ cột vốn con người: Gồm 3 nhóm yếu tố: tài năng, tri thức và lãnh đạo. Từ trình độ giáo dục cho đến nhân lực nghiên cứu và phát triển, số lượng sáng chế, bản quyền, sản phẩm OCOP đều là những chỉ số quan trọng. Nếu thể chế là “khung”, thì con người chính là động lực. Không có đội ngũ nhân lực chất lượng cao, đổi mới sáng tạo khó có thể diễn ra mạnh mẽ.

Trụ cột về hạ tầng: Được chia thành 2 nhóm: hạ tầng ICT và hạ tầng vật lý. Sự phát triển của chính quyền điện tử, tỷ lệ dịch vụ công trực tuyến đều phản ánh khả năng hỗ trợ của môi trường vật lý và số. Trong thời đại kinh tế số, hạ tầng công nghệ cao được xem là nền tảng thiết yếu để startup có thể thử nghiệm sản phẩm, tiếp cận dữ liệu và tối ưu chi phí vận hành.

Trụ cột tài chính: Đây là điểm yếu của nhiều địa phương hiện nay. Ngoài tín dụng truyền thống, bộ chỉ số còn đo lường mức độ phát triển của dòng vốn mạo hiểm, sự hiện diện của nhà đầu tư thiên thần, các vòng seed và series. Dù Việt Nam đã hình thành một số quỹ đầu tư nội địa, song quy mô còn nhỏ và chủ yếu tập trung ở các thành phố lớn.

Trụ cột dịch vụ hỗ trợ khởi nghiệp: Phản ánh năng lực của các tổ chức trung gian như vườn ươm, trung tâm đổi mới sáng tạo, cố vấn, tổ chức sự kiện. Đây được xem là "chất xúc tác" giúp startup rút ngắn thời gian thương mại hóa sản phẩm. Những hệ sinh thái mạnh đều sở hữu các tổ chức trung gian chuyên nghiệp, có khả năng dẫn dắt startup từ giai đoạn hình thành đến tăng trưởng.

Trụ cột thị trường: Một thị trường có quy mô tiêu dùng lớn, có doanh nghiệp đầu tàu và khả năng kết nối quốc tế sẽ giúp startup mở rộng nhanh hơn. Các chỉ số như thu nhập bình quân, khả năng xuất khẩu, mua sắm công hay tỷ trọng doanh nghiệp lớn được sử dụng để đánh giá mức độ hấp dẫn của thị trường địa phương đối với startup.

Trụ cột kết quả khởi nghiệp: Bao gồm số lượng startup, doanh nghiệp tăng trưởng nhanh, việc làm tạo ra và giá trị vốn hóa. Đây là chỉ báo quan trọng nhất để nhận diện sức mạnh thực sự của hệ sinh thái, bởi nó phản ánh tác động cuối cùng của toàn bộ các yếu tố đầu vào và quá trình vận hành.

Những thách thức cơ bản và nhu cầu hoàn thiện Bộ chỉ số

Dù có cấu trúc toàn diện, Bộ chỉ số vẫn đối mặt nhiều thách thức khi triển khai thực tế. Thách thức lớn nhất đó là khoảng trống dữ liệu ở nhiều trụ cột, đặc biệt trong các nhóm chỉ số liên quan đến đầu tư mạo hiểm, nhà đầu tư thiên thần hay số startup tốt nghiệp ươm tạo. Các địa phương không có cơ chế thống kê định kỳ khiến dữ liệu bị phân tán và thiếu ổn định.

Ngoài ra, Bộ chỉ số chưa phản ánh đầy đủ các công nghệ mới nổi như AI, blockchain, robot hay công nghệ sinh học - những yếu tố ngày càng ảnh hưởng mạnh đến bức tranh khởi nghiệp sáng tạo toàn cầu. Trong bối cảnh chuyển đổi số diễn ra nhanh, các startup không chỉ cần không gian sáng tạo và hạ tầng số mà còn cần những chỉ số đánh giá năng lực tiếp cận, ứng dụng và thương mại hóa công nghệ.

Một vấn đề khác là tính so sánh giữa các địa phương. Dù bộ chỉ số được thiết kế để có thể xếp hạng giữa các tỉnh, song sự khác biệt quá lớn về quy mô dân số, mức độ đô thị hóa hay chất lượng nguồn nhân lực khiến việc so sánh đòi hỏi điều chỉnh để tránh thiên lệch. Việc phân nhóm địa phương theo cấp độ phát triển (như mô hình OECD) có thể là giải pháp phù hợp.

Dẫu vậy, sự kết hợp giữa dữ liệu định lượng và khảo sát cảm nhận giúp bộ chỉ số phản ánh được cả yếu tố “cứng” và “mềm” của hệ sinh thái - điều mà các bộ chỉ số quốc tế cũng đang hướng đến. Đây được xem là điểm tích cực, tạo cơ sở cho Việt Nam tiếp cận các phương pháp đo lường hiện đại.

Hàm ý chính sách và phương hướng hoàn thiện

Kết quả phân tích cho thấy, cần xây dựng một cơ sở dữ liệu thống nhất về khởi nghiệp sáng tạo. Việc tích hợp dữ liệu từ các bộ ngành, địa phương, quỹ đầu tư và tổ chức hỗ trợ sẽ giúp Bộ chỉ số cập nhật chính xác và giảm thiểu tình trạng “đứt gãy” thông tin.

Địa phương cần nâng cao năng lực thể chế để thực thi chính sách hỗ trợ doanh nghiệp. Điều này bao gồm việc đơn giản hóa thủ tục, tạo cơ chế ưu đãi và thúc đẩy tinh thần chủ động của chính quyền trong việc hỗ trợ startup.

Mạng lưới kết nối giữa viện nghiên cứu - trường đại học - doanh nghiệp - chính quyền cũng cần được thúc đẩy. Mô hình đổi mới sáng tạo theo tổ hợp (innovation hub) đang được nhiều quốc gia áp dụng và được đánh giá là giải pháp hiệu quả để tăng tốc các hoạt động R&D.

Về vốn, đề xuất thành lập cơ chế quỹ đồng đầu tư giữa nhà nước và tư nhân được xem là khả thi trong bối cảnh nhiều địa phương còn thiếu nhà đầu tư thiên thần.

Cuối cùng, việc ứng dụng công nghệ trong đo lường là xu hướng tất yếu. Một hệ thống trực tuyến, cập nhật theo thời gian thực sẽ giúp lãnh đạo địa phương theo dõi tiến độ, phát hiện điểm nghẽn và điều chỉnh chính sách kịp thời./.

“

Trân trọng cảm ơn Bộ Khoa học và Công nghệ đã tạo điều kiện thuận lợi trong quá trình thực hiện đề tài "Nghiên cứu xây dựng phương pháp đánh giá thực trạng và định hướng phát triển hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo địa phương".

Nhóm nghiên cứu