Bảo tồn văn hóa và phát triển làng nghề: "Chìa khóa kép" cho giảm nghèo đa chiều

Từ "di sản" đến "tài sản": Tư duy mới trong kinh tế nông thôn

Nghị quyết số 19-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII về nông nghiệp, nông dân, nông thôn đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 đã khẳng định vai trò chủ thể của người dân nông thôn. Tuy nhiên, một nghịch lý tồn tại lâu nay là nhiều vùng nông thôn sở hữu kho tàng văn hóa đồ sộ, những làng nghề trăm năm tuổi nhưng người dân vẫn loay hoay trong đói nghèo hoặc phải ly hương kiếm sống.

Nguyên nhân cốt lõi nằm ở việc, chúng ta chưa thực sự coi văn hóa là một nguồn lực kinh tế. Năm 2025, khi khoa học và công nghệ đi sâu vào đời sống, câu chuyện bảo tồn văn hóa không còn là việc "cất giữ" trong bảo tàng mà là "thổi hồn" vào đời sống kinh tế.

Nâng cao chất lượng đời sống văn hóa cho người dân nông thôn hiện nay phải đi đôi với việc biến các giá trị văn hóa truyền thống thành sinh kế. Khi một nét hoa văn thổ cẩm, một kỹ thuật đan lát hay một quy trình làm gốm cổ truyền được phục dựng và thương mại hóa đúng cách, nó sẽ chuyển hóa từ "di sản" thành "tài sản". Đây là hướng đi bền vững nhất, bởi nó không chỉ giải quyết thiếu hụt về thu nhập (chiều kinh tế) mà còn giải quyết thiếu hụt về tiếp cận thông tin và kết nối (các chiều xã hội).

Làng nghề truyền thống: Hạt nhân của kinh tế giảm nghèo

Phát triển làng nghề truyền thống đang được xác định là "trụ cột" của kinh tế giảm nghèo bền vững, bởi nó giải quyết triệt để hai bài toán khó của nông thôn: Việc làm tại chỗ và giá trị tài nguyên bản địa. Không đòi hỏi kỹ năng công nghiệp phức tạp, các nghề thủ công mở ra cơ hội sinh kế cho mọi tầng lớp, tận dụng tối đa thời gian nhàn rỗi của người già, phụ nữ - điều đặc biệt ý nghĩa với các hộ nghèo, vốn hạn chế về khả năng tiếp cận thị trường lao động cao cấp. Song song đó, làng nghề đóng vai trò như một "nhà máy chế biến" tại chỗ, biến những nguyên liệu thô sơ thành sản phẩm giá trị cao.

Minh chứng sống động cho tư duy này là câu chuyện của nghệ nhân ưu tú Phan Thị Thuận tại xã Hồng Sơn (Hà Nội). Với khát khao phục dựng lại làng nghề truyền thống, giúp đỡ người dân quê mình, bà đã mày mò nghiên cứu, biến những cuống sen bỏ đi thành dòng lụa tơ sen độc đáo. Sáng kiến này không chỉ nâng tầm giá trị cây sen, mà còn tạo việc làm ổn định cho hàng trăm lao động, giúp họ làm giàu ngay trên bờ bãi sông Đáy.

Tuy nhiên, để những mô hình như của nghệ nhân Phan Thị Thuận được nhân rộng trong giai đoạn 2021 - 2025, vai trò của khoa học và công nghệ là không thể thiếu. Sự "thay da đổi thịt" của các làng nghề hiện nay đang dựa trên nền tảng công nghệ mới: từ việc ứng dụng lò nung tiết kiệm năng lượng, xử lý nước thải để đảm bảo môi trường, cho đến làn sóng chuyển đổi số mạnh mẽ.

Hình ảnh người dân thụ động chờ thương lái giờ đây đã lùi xa, thay vào đó, các sàn thương mại điện tử và hoạt động livestream đã đưa sản phẩm từ bản làng đến thẳng tay người tiêu dùng quốc tế. Chính công nghệ đã mở ra cánh cửa thông tin, giúp người nghèo xóa bỏ rào cản địa lý để chủ động làm chủ sinh kế của mình.

Du lịch nông thôn: Nâng tầm bản sắc, xuất khẩu văn hóa tại chỗ

Trong chiến lược phát triển kinh tế nông thôn hiện nay, mô hình "làng nghề gắn với du lịch" đang được xác định là một xu hướng tất yếu, nơi người dân không chỉ đơn thuần bán ra những sản phẩm thủ công hữu hình mà còn "thương mại hóa" cả những câu chuyện văn hóa và trải nghiệm độc bản.

Khách du lịch tìm về các làng nghề không chỉ để mua một chiếc khăn, mà để đắm mình vào quy trình nhuộm chàm tỉ mỉ của người nghệ nhân hay lắng nghe những câu hát giao duyên bên khung cửi. Khi đó, bản sắc văn hóa chính thức chuyển hóa thành một sản phẩm du lịch có giá trị kinh tế cao, hay nói cách khác là "xuất khẩu văn hóa tại chỗ".

Tác động của mô hình này đối với công cuộc giảm nghèo mang tính tổng thể và đa chiều sâu sắc. Về mặt kinh tế, nó mở ra hệ sinh thái nguồn thu đa dạng từ dịch vụ lưu trú homestay, ẩm thực đến trải nghiệm thực tế, giúp người dân không còn phụ thuộc vào một nguồn thu nhập duy nhất.

Quan trọng hơn, sự hiện diện của du khách tạo ra áp lực tích cực, buộc cơ sở hạ tầng như điện, đường, Internet phải phát triển theo, đồng thời giúp người dân nông thôn có cơ hội giao lưu, mở mang tri thức, xóa bỏ sự tự ti và cô lập - những rào cản vô hình lớn nhất của đói nghèo. Đặc biệt, chính ánh nhìn trân trọng của du khách đối với văn hóa bản địa sẽ khơi dậy niềm tự hào dân tộc, khiến người dân trở thành những chủ thể tự nguyện bảo tồn và gìn giữ di sản của cha ông một cách bền vững nhất.

Bài toán bảo tồn và phát triển bền vững

Dù tiềm năng là rất lớn, nhưng để "nâng cao bản sắc, phát triển làng nghề" thực sự trở thành động lực giảm nghèo bền vững, chúng ta cần giải quyết những thách thức sau bằng tư duy khoa học.

Một là, tránh thương mại hóa làm mai một bản sắc. Phát triển du lịch không có nghĩa là sân khấu hóa, làm sai lệch các giá trị truyền thống để chiều lòng du khách. Cần có sự tư vấn của các nhà nghiên cứu văn hóa để bảo tồn đúng "hồn cốt" của làng quê.

Hai là, vấn đề môi trường. Làng nghề phát triển thường đi kèm với nguy cơ ô nhiễm. Việc ứng dụng các giải pháp công nghệ sinh học, công nghệ môi trường để xử lý chất thải làng nghề là yêu cầu bắt buộc. Không thể đánh đổi môi trường lấy tăng trưởng kinh tế ngắn hạn.

Ba là, đào tạo nguồn nhân lực. Cần có các chính sách khuyến khích nghệ nhân truyền nghề cho thế hệ trẻ, kết hợp với các khóa đào tạo về kỹ năng làm du lịch, kỹ năng số cho người dân nông thôn.

Nâng cao chất lượng đời sống văn hóa, bảo tồn giá trị truyền thống gắn với du lịch nông thôn và phát triển làng nghề không chỉ là nhiệm vụ văn hóa, mà là một nhiệm vụ kinh tế - chính trị quan trọng trong Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững. Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo sẽ tiếp tục là người bạn đồng hành, cung cấp công cụ và giải pháp để hiện thực hóa mục tiêu này trên khắp các miền quê Việt Nam./.