Kinh tế số là động lực chuyển đổi và tầm nhìn bền vững trong phát triển nông thôn

Kinh tế số (KTS) là toàn bộ hoạt động kinh tế dựa trên công nghệ thông tin và truyền thông (ICT), bao gồm các mạng lưới, nền tảng số, dữ liệu lớn (big data) và các công nghệ đột phá như trí tuệ nhân tạo (AI), IoT và Blockchain… Trong bối cảnh toàn cầu hóa và đô thị hóa nhanh chóng, phát triển nông thôn (PTNT) không chỉ dừng lại ở việc tăng sản lượng nông nghiệp, mà còn hướng tới việc cải thiện toàn diện sinh kế, hạ tầng xã hội và khả năng tiếp cận các dịch vụ công. Sự giao thoa giữa KTS và PTNT đang tạo ra một động lực chuyển đổi mạnh mẽ, giúp khu vực nông thôn vượt qua các rào cản truyền thống như khoảng cách địa lý, cập nhật thông tin và thiếu hụt vốn.

Kinh tế số tạo cuộc cách mạng cho kinh tế nông nghiệp

Nông nghiệp là trụ cột kinh tế chính của khu vực nông thôn và KTS đang cách mạng hóa lĩnh vực này thông qua khái niệm “nông nghiệp chính xác”.

Ứng dụng công nghệ giúp tối ưu hóa năng suất: Công nghệ internet vạn vật (IoT) cho phép nông dân giám sát các điều kiện cây trồng và vật nuôi theo thời gian thực. Các cảm biến được đặt trên đồng ruộng thu thập dữ liệu về độ ẩm đất, nhiệt độ, mức độ dinh dưỡng và tình trạng sâu bệnh. Khi dữ liệu này được phân tích bằng AI và học máy (ML) sẽ cung cấp các khuyến nghị hành động chính xác như lượng nước tưới tối ưu, thời điểm bón phân hiệu quả, hay dự báo sớm các đợt bùng phát dịch bệnh.

Việc sử dụng máy bay không người lái (Drone) để phun thuốc bảo vệ thực vật hoặc giám sát sức khỏe cây trồng giúp giảm thiểu việc sử dụng hóa chất, tiết kiệm chi phí lao động và tài nguyên, từ đó tăng hiệu suất kinh tế đồng thời giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường.

Công nghệ giúp quản lý chuỗi cung ứng minh bạch hơn: Công nghệ Blockchain đang được áp dụng để tạo ra chuỗi cung ứng nông sản minh bạch và đáng tin cậy. Mỗi giai đoạn từ khâu gieo trồng, chăm sóc, thu hoạch, chế biến và vận chuyển đều được ghi lại trên sổ cái phân tán. Điều này không chỉ giúp người tiêu dùng truy xuất nguồn gốc sản phẩm một cách dễ dàng, tăng cường niềm tin vào chất lượng mà còn giúp nông dân đạt được mức giá cao hơn cho các sản phẩm chất lượng cao, có chứng nhận rõ ràng.

Kinh tế số giúp mở rộng thị trường và gia tăng giá trị

Kinh tế số đã phá vỡ rào cản địa lý, cho phép nông sản tiếp cận thị trường rộng lớn hơn và giúp nông dân gia tăng thu nhập trực tiếp.

Nhờ các nền tảng thương mại điện tử như Shopee, Lazada hoặc các kênh bán hàng chuyên biệt về nông sản cho phép nông dân bỏ qua các khâu trung gian truyền thống. Mô hình bán hàng trực tiếp đến người tiêu dùng giúp tăng lợi nhuận cho nông dân, và cung cấp sản phẩm tươi ngon hơn cho người tiêu dùng đô thị.

Bên cạnh đó, mô hình "social commerce" (thương mại xã hội) thông qua livestream (phát trực tiếp) trên các mạng xã hội như TikTok, Facebook đã trở thành một công cụ hiệu quả để quảng bá sản phẩm, kể câu chuyện về sản phẩm và tạo dựng niềm tin cá nhân giữa người bán và người mua, đặc biệt đối với các sản phẩm đặc sản vùng miền.

Ngoài ra, việc sử dụng ví điện tử và thanh toán di động đang dần thay thế tiền mặt ở khu vực nông thôn, giúp các giao dịch thương mại điện tử diễn ra nhanh chóng và an toàn hơn. Quan trọng hơn, các giải pháp Fintech đã mở rộng khả năng tiếp cận các dịch vụ tài chính chính thức, như nhờ giải pháp tín dụng số mà các ngân hàng và tổ chức tài chính có thể sử dụng dữ liệu từ sản xuất, bán hàng điện tử để đánh giá rủi ro và cung cấp các khoản vay nhỏ cho nông dân mà không cần tài sản thế chấp, từ đó giải quyết được vấn đề thiếu vốn cho nông dân. Giải pháp bảo hiểm số đối với các sản phẩm bảo hiểm cây trồng dựa trên dữ liệu thời tiết và vệ tinh cho phép chi trả bồi thường nhanh chóng và công bằng khi xảy ra thiên tai.

Kinh tế số giúp cải thiện chất lượng dịch vụ xã hội và hạ tầng số

Kinh tế số không chỉ tác động đến kinh tế mà còn cải thiện rất nhiều khía cạnh xã hội ở nông thôn.

Giáo dục và đào tạo kỹ năng số (EdTech): Các nền tảng giáo dục trực tuyến cung cấp cơ hội học tập suốt đời cho người dân nông thôn, từ học sinh, sinh viên đến người lao động trưởng thành. Người nông dân có thể dễ dàng tiếp cận các khóa học chuyên sâu về kỹ thuật canh tác mới, quản lý kinh doanh hoặc các kỹ năng số cơ bản cần thiết cho kỷ nguyên 4.0. Việc này giúp nâng cao chất lượng nguồn nhân lực và chuẩn bị cho thế hệ trẻ nông thôn thích ứng với thị trường lao động số.

Y tế số (Telemedicine): Đối với các khu vực vùng sâu, vùng xa, việc tiếp cận các chuyên gia y tế là một thách thức lớn. Y tế số, bao gồm tư vấn khám chữa bệnh từ xa (Telemedicine) và hồ sơ bệnh án điện tử, giúp người dân nông thôn được chẩn đoán và điều trị kịp thời mà không cần di chuyển đến các trung tâm y tế lớn giúp tiết kiệm chi phí và thời gian.

Phát triển hạ tầng số cứng: Việc phát triển KTS ở nông thôn phải dựa trên một nền tảng vững chắc của hạ tầng số. Sự phổ cập của mạng Internet tốc độ cao (cáp quang, 4G, 5G) cùng với việc giảm giá các thiết bị thông minh là điều kiện tiên quyết. Các chính sách hỗ trợ phát triển các trung tâm dữ liệu và dịch vụ điện toán đám mây ở cấp địa phương cũng giúp doanh nghiệp nông thôn lưu trữ và xử lý dữ liệu hiệu quả hơn.

Hợp tác xã kinh tế số: Cú hích cho nông nghiệp hiện đại

Trong làn sóng chuyển đổi số quốc gia, mô hình Hợp tác xã (HTX) kinh tế số đang trở thành nhân tố quyết định để thay đổi diện mạo nông thôn. Đây không chỉ là việc ứng dụng công nghệ rời rạc, mà là sự thay đổi toàn diện từ tư duy quản trị đến quy trình sản xuất và tiêu thụ sản phẩm.

Việc áp dụng kinh tế số giúp các HTX giải quyết "điểm nghẽn" kinh tế manh mún. Bằng cách sử dụng các nền tảng IoT (Internet vạn vật) và cảm biến, nông dân có thể theo dõi độ ẩm, dinh dưỡng đất và dự báo dịch bệnh theo thời gian thực.

Bên cạnh đó, công nghệ Blockchain được đưa vào để truy xuất nguồn gốc, giúp minh bạch hóa toàn bộ quá trình từ khâu giống, chăm sóc đến thu hoạch. Điều này không chỉ giúp nâng cao giá trị nông sản mà còn xây dựng niềm tin vững chắc với người tiêu dùng trong và ngoài nước.

Về hiệu quả kinh tế, kinh tế số giúp HTX tối ưu hóa chi phí và mở rộng thị trường. Thay vì phụ thuộc vào thương lái, các HTX hiện nay trực tiếp đưa sản phẩm lên các sàn TMĐT và mạng xã hội, giúp tăng lợi nhuận từ 20-30%. Các phần mềm kế toán và quản lý thành viên giúp minh bạch tài chính, nâng cao hiệu quả điều hành.

Trong nông nghiệp xanh, nhờ dữ liệu chính xác, việc sử dụng phân bón và thuốc bảo vệ thực vật được cắt giảm tối đa, góp phần bảo vệ môi trường và hướng tới xuất khẩu bền vững.

Thông qua các sàn thương mại điện tử và mạng xã hội, HTX giúp nông dân cắt bỏ các khâu trung gian, đưa nông sản từ "vườn đến bàn ăn", giúp tăng thu nhập thực tế cho người lao động. Công nghệ số cho phép kiểm soát chính xác tác động môi trường, hướng tới sản xuất hữu cơ và giảm phát thải carbon, đáp ứng các tiêu chuẩn khắt khe của thị trường quốc tế. HTX kinh tế số còn tạo ra môi trường làm việc hiện đại, thu hút nguồn nhân lực trẻ, có trình độ trở về khởi nghiệp tại địa phương, từ đó làm mới sức sống cho nông thôn.

Thách thức và định hướng chính sách

Mặc dù tiềm năng là rất lớn nhưng quá trình chuyển đổi số ở nông thôn đang đối mặt với nhiều rào cản.

Rào cản về khoảng cách số: Đây là thách thức lớn nhất, tồn tại ở hai cấp độ. Về hạ tầng số ở nông thôn, hiện nay vẫn còn nhiều khu vực chưa được phủ sóng Internet chất lượng cao, hoặc người dân chưa có khả năng chi trả cho các thiết bị thông minh. Về kỹ năng, người dân nông thôn, đặc biệt là người lớn tuổi thường thiếu kỹ năng số cơ bản để tận dụng các nền tảng và dịch vụ số, dẫn đến việc họ bị loại khỏi các cơ hội kinh tế mới, làm gia tăng bất bình đẳng xã hội.

An toàn và bảo mật dữ liệu: Khi nông nghiệp và dịch vụ chuyển sang hoạt động trên nền tảng số, rủi ro về an ninh mạng, rò rỉ dữ liệu cá nhân của người dân và dữ liệu kinh doanh của doanh nghiệp nông thôn cũng tăng theo. Do đó, cần có khung pháp lý và các giải pháp bảo mật dữ liệu robust để bảo vệ người dùng.

Khung chính sách và hỗ trợ vốn: Nhiều chính sách phát triển KTS vẫn đang tập trung vào khu vực đô thị. Việc thiếu các cơ chế hỗ trợ tài chính ưu đãi, quỹ đầu tư mạo hiểm cho các startup Agri-tech/Rural-tech và các chương trình đào tạo chuyên biệt cho cộng đồng nông thôn đang làm chậm tiến trình chuyển đổi.

Để thúc đẩy KTS bền vững ở nông thôn, cần triển khai các giải pháp đồng bộ như: Ưu tiên ngân sách nhà nước và thu hút đầu tư tư nhân vào việc mở rộng mạng lưới cáp quang, 4G/5G đến các vùng xa; triển khai các chương trình đào tạo kỹ năng số miễn phí theo nhu cầu thực tế của từng địa phương, tập trung vào kỹ năng vận hành thương mại điện tử và sử dụng các ứng dụng nông nghiệp; hỗ trợ phát triển các nền tảng dữ liệu mở (open data) về nông nghiệp và thị trường, giúp các doanh nghiệp nhỏ và hợp tác xã dễ dàng tham gia chuỗi giá trị số; Có các chính sách ưu đãi (giảm thuế, hỗ trợ chi phí giao dịch) để khuyến khích người dân và doanh nghiệp nông thôn sử dụng các dịch vụ số.

Kinh tế số không chỉ là một công cụ mà là một chiến lược toàn diện để tái cơ cấu và phát triển nông thôn theo hướng hiện đại, hiệu quả và bền vững. Nó mang lại khả năng gia tăng năng suất nông nghiệp thông qua công nghệ chính xác, mở rộng thị trường và thu nhập thông qua thương mại điện tử, cải thiện chất lượng sống bằng các dịch vụ số. Tuy nhiên, để khai thác triệt để tiềm năng này, các quốc gia cần giải quyết một cách dứt khoát vấn đề khoảng cách số, đầu tư mạnh mẽ vào hạ tầng và nâng cao năng lực nguồn nhân lực. Chỉ khi đó, KTS mới thực sự trở thành chất xúc tác thay đổi bộ mặt nông thôn, mang lại sự thịnh vượng và công bằng cho mọi người dân./.

Hạnh Tâm