Chuyển đổi số của các tạp chí khoa học xã hội và nhân văn là xu thế tất yếu
Chuyển đổi số (CĐS) của các tạp chí khoa học xã hội và nhân văn (KHXH&NV) là xu thế tất yếu, không chỉ vì yêu cầu quốc tế mà còn xuất phát từ nhu cầu nội tại của sự phát triển tri thức. Lộ trình này đòi hỏi sự đầu tư bài bản, sự phối hợp giữa cơ quan quản lý, cơ sở nghiên cứu, nhà xuất bản và chính đội ngũ học thuật.
Trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư (CMCN 4.0) đang diễn ra mạnh mẽ trên phạm vi toàn cầu, CĐS đã và đang trở thành xu thế bao trùm, tác động sâu rộng đến mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Đây không chỉ là sự thay đổi về công nghệ, phương tiện hay công cụ lao động, mà là quá trình tái cấu trúc toàn diện mô hình hoạt động, phương thức quản trị và tổ chức sản xuất tri thức của các chủ thể xã hội.
Cùng với giáo dục, kinh tế, y tế, văn hóa hay quản lý nhà nước, lĩnh vực báo chí, xuất bản cũng đang đứng trước yêu cầu cấp thiết phải chuyển đổi mạnh mẽ để thích ứng với môi trường truyền thông số.
Đối với các tạp chí KHXH&NV, CĐS không đơn thuần là một lựa chọn hay xu hướng kỹ thuật, mà đã trở thành yêu cầu mang tính chiến lược nhằm nâng cao chất lượng, uy tín và sức lan tỏa của tri thức khoa học trong thời đại mới.
CĐS để xây dựng các tạp chí KHXH&NV chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại
Tại Hội thảo khoa học “Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam với việc CĐS”, do Nhà xuất bản và Tạp chí Khoa học xã hội (Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam) tổ chức ngày 4/12, TS. Nguyễn Trung Tuyên, Học viện Chính trị, Bộ Quốc phòng cho biết: Trong đời sống xã hội hiện đại, CĐS được coi là động lực cốt lõi thúc đẩy phát triển bền vững. Dữ liệu lớn (Big data), trí tuệ nhân tạo (AI), điện toán đám mây (Cloud Computing) và các nền tảng thông minh đã làm thay đổi căn bản cách con người học tập, làm việc, sản xuất, tương tác và tiếp cận thông tin.
Đối với lĩnh vực báo chí, xuất bản, đặc biệt trong lĩnh vực KHXH&NV, sự tất yếu thể hiện ở yêu cầu đổi mới cách thức quản lý bài viết, phương pháp phản biện, quy trình biên tập, phương tiện xuất bản và mô hình phân phối tri thức khoa học, vốn trước đây chịu nhiều giới hạn của phương thức truyền thống.
Sự cần thiết của CĐS trong hệ thống tạp chí KHXH&NV càng trở nên rõ rệt khi báo chí Việt Nam đang thực hiện Chiến lược CĐS báo chí đến năm 2025, định hướng đến năm 2030. Chiến lược này xác định mục tiêu nâng cao năng lực cạnh tranh của báo chí Việt Nam trên không gian số; xây dựng hệ sinh thái truyền thông lành mạnh, hiện đại, phù hợp với yêu cầu hội nhập và nhiệm vụ chính trị của Đảng trong giai đoạn mới.
Đối với các tạp chí KHXH&NV, việc thực hiện chiến lược này không chỉ gắn với yêu cầu hiện đại hóa phương thức xuất bản, mà còn trực tiếp liên quan đến sứ mệnh khoa học, lý luận. Các tạp chí phải chuyển đổi mạnh mẽ để chuẩn hóa quy trình xuất bản theo tiêu chuẩn quốc tế, tích hợp hệ thống DOI (Digital Object Identifier) - mã định danh đối tượng số, kết nối dữ liệu nghiên cứu, ứng dụng nền tảng quản lý bài viết hiện đại, đẩy mạnh truy cập mở và mở rộng không gian tiếp nhận tri thức của bạn đọc trong và ngoài nước.
CĐS cũng giúp tăng tốc độ phản biện khoa học, minh bạch hóa quy trình xuất bản, giảm thiểu sai sót kỹ thuật, đồng thời nâng cao chỉ số trích dẫn. Đây là một yếu tố quan trọng để hội nhập với các hệ thống đánh giá khoa học quốc tế như Scopus hay Web of Science.
Ở một tầng sâu hơn, CĐS của các tạp chí KHXH&NV còn gắn trực tiếp với yêu cầu thực hiện sứ mệnh thông tin, truyền thông mà Đảng và Nhà nước giao phó. Các tạp chí khoa học, với đặc thù chuyên sâu về lý luận, chính trị, văn hóa, xã hội, có vai trò vô cùng quan trọng trong việc cung cấp luận cứ khoa học, tham gia phản biện, định hướng dư luận, đấu tranh chống các quan điểm sai trái, xuyên tạc, góp phần củng cố niềm tin của nhân dân vào đường lối của Đảng và sự lãnh đạo của Nhà nước.
Mục tiêu chung mà CĐS hướng tới là xây dựng các cơ quan báo chí nói chung và tạp chí KHXH&NV nói riêng theo hướng chuyên nghiệp, nhân văn và hiện đại.
PGS.TS. Nguyễn Duy Lợi, Phó Giám đốc Nhà xuất bản và Tạp chí Khoa học xã hội nhấn mạnh, CĐS của các tạp chí KHXH&NV là xu thế tất yếu, không chỉ vì yêu cầu quốc tế mà còn xuất phát từ nhu cầu nội tại của sự phát triển tri thức. Lộ trình này đòi hỏi sự đầu tư bài bản, sự phối hợp giữa cơ quan quản lý, cơ sở nghiên cứu, nhà xuất bản và chính đội ngũ học thuật.
Tương lai của các tạp chí KHXH&NV sẽ phụ thuộc vào khả năng nắm bắt và ứng dụng công nghệ, duy trì chuẩn mực học thuật, phát triển hạ tầng số bền vững và thu hút nhân lực số. Chỉ khi đáp ứng đầy đủ các tiêu chí CĐS, các tạp chí mới có thể khẳng định vị thế của mình trong hệ sinh thái tri thức toàn cầu.
Động lực chính thúc đẩy CĐS trong xuất bản KHXH&NV
PGS.TS. Nguyễn Duy Lợi chỉ rõ, bối cảnh của cuộc CMCN 4.0 và động lực chính thúc đẩy CĐS trong xuất bản KHXH&NV gồm:
Yêu cầu hội nhập và chuẩn hoá quốc tế (Các cơ sở dữ liệu như Scopus, Web of Science đòi hỏi tiêu chuẩn minh bạch, metadata đầy đủ, quản trị DOI và hệ thống bình duyệt điện tử).
Thay đổi hành vi tiếp cận tri thức (Người đọc tìm kiếm nghiên cứu qua công cụ trực tuyến, thư viện số và nền tảng học thuật).
Áp lực minh bạch hoá quy trình khoa học (Xu hướng công khai bình duyệt, công bố dữ liệu hỗ trợ và trích dẫn có cấu trúc).
Phát triển của hạ tầng số (Sự phổ biến của hệ thống Editorial Management, Crossref, ORCID và công nghệ AI hỗ trợ xuất bản).
CĐS trong lĩnh vực KHXH&NV diễn ra qua 4 giai đoạn chính
Từ phân tích trên, PGS.TS. Nguyễn Duy Lợi nhấn mạnh, CĐS trong lĩnh vực KHXH&NV diễn ra qua 4 giai đoạn chính:
Số hoá nội dung: Các tạp chí tiến hành số hoá toàn bộ kho lưu trữ, tạo lập bản điện tử cho từng bài báo, trích rút metadata (tên bài, tác giả, từ khóa, tóm tắt, tài liệu tham khảo). Điều này giúp cải thiện tìm kiếm và tăng khả năng xuất hiện trên các hệ thống chỉ mục.
Ứng dụng hệ thống quản lý bản thảo: Hệ thống OJS, ScholarOne, Editorial Manager, CMS… ngày càng được áp dụng, giúp tự động hóa quy trình tiếp nhận bài, bình duyệt ẩn danh, phản hồi tác giả và theo dõi tiến độ.
Chuẩn hóa quốc tế hóa trong xuất bản gồm: Gắn DOI cho bài báo; Tích hợp ORCID cho tác giả; Kiểm soát đạo văn bằng phần mềm; Chuẩn hóa danh mục tài liệu (APA, Chicago,...); Công bố chính sách bình duyệt minh bạch.
Ứng dụng công nghệ mới: Một số tạp chí KHXH&NV đã ứng dụng AI và tự động hóa gồm: AI gợi ý phản biện; Công cụ phát hiện thao túng học thuật; Phân tích trích dẫn, mức độ ảnh hưởng.
Các tiêu chí bắt buộc trong CĐS của tạp chí KHXH&NV
Theo PGS.TS. Nguyễn Duy Lợi, để đạt chuẩn quốc tế và tăng năng lực cạnh tranh, các tạp chí KHXH&NV cần đạt được các nhóm tiêu chí sau:
Tiêu chí hạ tầng kỹ thuật: Website tạp chí chuẩn UX/UI, hỗ trợ tìm kiếm và trích dẫn; Hệ thống OJS hoặc phần mềm tương đương; Lưu trữ an toàn theo chuẩn CLOCKSS/LOCKSS.
Tiêu chí quản trị học thuật: Có Hội đồng biên tập quốc tế; Chính sách bình duyệt rõ ràng, minh bạch; Tự động hoá kiểm tra đạo văn, kiểm tra trích dẫn.
Tiêu chí minh bạch và chuẩn hoá: DOI cho tất cả bài; ORCID cho tác giả và phản biện; Metadata chuẩn hoá theo Crossref; Tuyên bố về đạo đức nghiên cứu (COPE);
Tiêu chí hội nhập và tác động: Lập chỉ mục DOAJ, ACI, Scopus...; Tăng tỷ lệ bài tiếng Anh; Xây dựng chiến lược dài hạn về trích dẫn và phân phối nội dung./.