Chúng ta có thể: Từ gia công phần mềm đến sản phẩm “Make in Viet Nam”

Những trải nghiệm ấy củng cố niềm tin rằng Việt Nam hoàn toàn đủ khả năng chuyển mình từ quốc gia gia công phần mềm sang quốc gia sở hữu những sản phẩm công nghệ mang dấu ấn riêng, nếu biết tận dụng đúng những bài học trong quá khứ, đầu tư chiến lược cho tiếng Anh, công nghệ thông tin tin (CNTT) và đặc biệt là đội ngũ kiến trúc sư (IT Architect).

Gia công phần mềm: Nơi kinh nghiệm được tôi luyện qua thử thách

Năm 2006, khi tôi đưa dự án thuê ngoài (outsource) đầu tiên về Việt Nam - hệ thống quản lý công việc tương tự Microsoft Project cho British Telecom - đội ngũ kỹ sư Việt Nam đã thể hiện năng lực vượt ngoài mong đợi. Ở thời điểm đó, kỹ năng lập trình của các bạn thậm chí còn vượt trội hơn nhiều kỹ sư tại Hà Lan, dù vẫn còn đôi chút e dè khi so sánh với những thị trường mạnh như Hungary hay Đông Âu.

Gia công phần mềm, dù đôi khi bị đánh giá thấp, lại chính là “lò luyện thép” mà ở đó kỹ sư Việt Nam học được những bài học không thể thay thế: Tuân thủ quy trình phát triển phần mềm quốc tế; Làm việc dưới áp lực cao với yêu cầu nghiêm ngặt và giao tiếp với khách hàng toàn cầu bằng cả kỹ năng chuyên môn lẫn văn hóa nghề nghiệp.

Những “đau thương” từ hạn chót (deadline) sát nút, từ những buổi họp mà tiếng Anh còn chưa theo kịp, hay những lần phải chỉnh sửa cả hệ thống chỉ vì sai chuẩn… chính là nền tảng làm nên sự trưởng thành của cả một thế hệ kỹ sư.

Một minh chứng gần đây: Từ hệ thống cũ kỹ đến nền tảng vận hành chuẩn châu Âu

Gần 20 năm sau, tôi tiếp tục đưa về Việt Nam một dự án khác: hệ thống bán lẻ năng lượng cho một doanh nghiệp Hà Lan. Lần này, tôi trực tiếp thiết kế kiến trúc từ số 0, dẫn dắt đội ngũ phát triển trong suốt 10 tháng.

Hệ thống cũ của họ tồn tại nhiều vấn đề trầm trọng: Dữ liệu phân mảnh, thiết kế kém nhất quán, các chức năng rời rạc, giao diện thiếu trực quan… Điều đó khiến vận hành của doanh nghiệp liên tục bị gián đoạn.

Trong điều kiện không hề đơn giản ấy, đội kỹ sư Việt Nam đã thể hiện sự tiến bộ rõ rệt: Khả năng làm chủ công nghệ nhanh hơn, tính kỷ luật trong quy trình cao hơn, và vốn tiếng Anh đủ tốt để trao đổi chuyên môn trực tiếp với khách hàng. Thành quả cuối cùng là một hệ thống ổn định, bảo mật, hiện đại, đáp ứng đầy đủ nhu cầu vận hành và thậm chí vượt kỳ vọng của đối tác châu Âu.

Những ngày làm việc trực tuyến - họp từ 9 giờ sáng, làm việc đến chiều tối, thiết kế - tích hợp - kiểm thử liên tục - cho thấy sự nghiêm túc và tinh thần bám dự án rất đặc trưng của kỹ sư Việt Nam. Chính sự kiên trì ấy giúp dự án thành công một cách đầy thuyết phục.

Từ giải pháp tới sản phẩm: Hành trình dài nhưng không xa vời

Mặc dù đã chứng minh được năng lực kỹ thuật, Việt Nam vẫn cần vượt qua một thách thức lớn hơn: Chuyển từ việc triển khai “giải pháp theo yêu cầu” sang tạo ra “sản phẩm hoàn chỉnh” có thể nhân rộng.

Đây là chặng đường đòi hỏi: Tư duy hệ thống, hiểu biết sâu về kiến trúc, khả năng thiết kế sản phẩm bền vững và mở rộng, sự nhất quán trong tiêu chuẩn quốc tế.

Nói cách khác, để làm sản phẩm, Việt Nam cần nhiều hơn những kỹ sư giỏi - chúng ta cần IT Architect thực thụ.

Vai trò của IT Architect: Người đặt nền móng cho sản phẩm công nghệ Việt Nam

Nếu kỹ sư phần mềm là người xây dựng từng thành phần, thì IT Architect chính là người hình dung toàn bộ kiến trúc của hệ thống, quản lý chất lượng từ lõi đến giao diện và đảm bảo sản phẩm có thể mở rộng trong 5 đến 10 năm tới.

Một IT Architect giỏi cần có các phẩm chất:

Thứ nhất, tư duy tổng thể,

Thứ hai, hiểu sâu về bảo mật, dữ liệu, hiệu năng,

Thứ ba, kỹ năng thiết kế theo chuẩn quốc tế (TOGAF, microservices, domain-driven design…),

Thứ tư, khả năng dẫn dắt kỹ thuật cho đội ngũ hàng chục đến hàng trăm kỹ sư,

Thứ năm và đặc biệt là năng lực biến một giải pháp đơn lẻ thành sản phẩm có tính nhân bản.

Việt Nam hiện có rất nhiều kỹ sư giỏi nhưng số lượng Architect đúng nghĩa còn hạn chế. Đầu tư đào tạo lực lượng này là chìa khóa để chuyển dịch từ vai trò “xưởng gia công” sang “nhà sáng tạo sản phẩm”.

Tiếng Anh - điều kiện tiên quyết để bước ra thị trường toàn cầu

Ngành CNTT là lĩnh vực gắn liền với tri thức quốc tế: Tài liệu kỹ thuật, cộng đồng công nghệ, diễn đàn chuyên môn, thư viện mã nguồn, tiêu chuẩn kiến trúc… tất cả đều sử dụng tiếng Anh.

Không có tiếng Anh, kỹ sư khó cập nhật công nghệ mới, khó trao đổi với khách hàng quốc tế và gần như không thể đảm nhận các vai trò thiết kế hoặc lãnh đạo kỹ thuật.

Ngược lại, khi tiếng Anh tốt, kỹ sư Việt Nam tiếp thu nhanh hơn, làm việc tự tin hơn, hòa nhập vào môi trường quốc tế dễ dàng hơn và có thể đảm nhiệm những vị trí cao cấp như tech lead hoặc architect.

Do đó, tiếng Anh nên được xem là một phần không thể tách rời trong chiến lược đào tạo CNTT quốc gia.

CNTT - ngành ít tiêu tốn tài nguyên nhưng tạo giá trị vượt trội

Trong bối cảnh tài nguyên vật chất ngày càng khan hiếm, CNTT nổi bật như ngành công nghiệp “sạch” kh: chi phí đầu tư cơ bản thấp, chủ yếu dựa vào tri thức và sáng tạo của con người.

Chỉ với đội ngũ vài chục kỹ sư và môi trường làm việc phù hợp, Việt Nam hoàn toàn có thể tạo ra những sản phẩm được sử dụng tại nhiều quốc gia mà không đòi hỏi cơ sở vật chất đồ sộ.

Đây chính là lý do những quốc gia nhỏ như Israel, Estonia hay Singapore chọn CNTT làm mũi nhọn phát triển. Với lợi thế dân số trẻ, khả năng học nhanh và kinh nghiệm gia công dày dạn, Việt Nam có đầy đủ điều kiện để theo chân các quốc gia đó.

Khai thác thế mạnh từ nền tảng toán học để phát triển các lĩnh vực mũi nhọn

Trong nhiều thập kỷ, Việt Nam đầu tư mạnh vào toán học hàn lâm. Đây là tài sản quý mà không phải quốc gia nào cũng có.

Tư duy toán học là nền tảng lý tưởng để phát triển các ngành công nghệ cao như trí tuệ nhân tạo và học máy, phân tích dữ liệu lớn, mô hình hóa và tối ưu hóa, an ninh mạng, fintech và các hệ thống tài chính số.

Vấn đề đặt ra là làm sao chuyển hóa lợi thế toán học này thành sức mạnh ứng dụng trong CNTT. Điều đó chỉ có thể đạt được khi CNTT trở thành ưu tiên chiến lược, thay vì chỉ là định hướng tự phát.

CNTT và tiếng Anh cần trở thành chiến lược phát triển quốc gia

Nếu Việt Nam muốn bứt phá, ba trụ cột cần được coi trọng ở tầm quốc gia:

Thứ nhất, tiếng Anh - nền tảng hội nhập.

Thứ hai, công nghệ thông tin - ngành tạo giá trị lớn với chi phí thấp.

Thứ ba, đào tạo IT Architect - lực lượng dẫn dắt sự chuyển đổi từ gia công sang sản phẩm.

Song song với đó, cần khuyến khích doanh nghiệp Việt Nam đầu tư vào nghiên cứu, xây dựng sản phẩm, thúc đẩy hệ sinh thái khởi nghiệp, cũng như tận dụng sự hỗ trợ từ cộng đồng chuyên gia và kiều bào ở nước ngoài.

Kiều bào - cầu nối đưa sản phẩm công nghệ Việt Nam ra thế giới

Ngày càng nhiều chuyên gia Việt ở nước ngoài đang đóng vai trò “người mở đường” mang dự án về, đào tạo đội ngũ, chuyển giao tiêu chuẩn kỹ thuật, và kết nối doanh nghiệp trong nước với thị trường quốc tế. Đây là nguồn lực quý báu cần được khai thác hiệu quả.

Mục tiêu chung rất rõ ràng nhằm khẳng định năng lực công nghệ của Việt Nam trên bản đồ thế giới.

Việt Nam có thể và đã đến lúc phải làm điều đó

Từ những ngày đầu gia công phần mềm đến những dự án phức tạp đạt chuẩn châu Âu, kỹ sư Việt Nam đã cho thấy, chúng ta không hề kém cạnh. Bước tiếp theo - tạo ra sản phẩm công nghệ mang dấu ấn Việt Nam - không phải giấc mơ xa vời. Đó chỉ là câu chuyện của quyết tâm, đầu tư bài bản và chiến lược đúng đắn. Việt Nam có nguồn lực, có tri thức, có cộng đồng kỹ sư trẻ đầy khát vọng, và có sự hỗ trợ mạnh mẽ từ Kiều bào.

Chúng ta hoàn toàn có thể. Và đã đến lúc bắt đầu một cách tự tin và bài bản hơn bao giờ hết./.

Lâm Việt Tùng - Chuyên gia CNTT tại Hà Lan