AI vì nhân loại: Đạo đức và an toàn AI trong kỷ nguyên mới

Trong khuôn khổ Tuần lễ Khoa học Công nghệ VinFuture 2025, chiều ngày 2/12/2025 tại Hà Nội, đã diễn ra tọa đàm “AI vì nhân loại: Đạo đức và an toàn AI trong kỷ nguyên mới”. Sự kiện quy tụ nhiều nhà khoa học hàng đầu thế giới nhằm thảo luận những vấn đề quan trọng về AI: Cơ hội nào đang mở ra, rủi ro nào đang tới gần và nhân loại phải chuẩn bị ra sao để bước vào thời đại mới của tư duy mô hình hóa.

Từ nguyên tắc đến hành động: Khi đạo đức trở thành yêu cầu cốt lõi của kỷ nguyên AI

Phát biểu khai mạc Tọa đàm, GS. Richard Friend - Chủ tịch Hội đồng Giải thưởng VinFuture ghi nhận tốc độ phát triển vượt bậc của AI, nhanh hơn mọi chu kỳ công nghệ trước đây. Theo ông, những đột phá trong học sâu, kết hợp với tiến bộ phần cứng và sự bùng nổ dữ liệu, đã tạo nên “một điểm ngoặt mà khoa học lẫn xã hội chưa kịp thích ứng”.

Các hệ thống AI ngày nay đã trở thành nền tảng định hình phương thức sáng tạo, giáo dục, y tế và sản xuất, đồng thời đặt ra những câu hỏi đạo đức chưa từng xuất hiện trong lịch sử công nghệ loài người.

Từ góc nhìn đạo đức, GS. Toby Walsh, Đại học New South Wales, Úc, Viện sĩ của Hiệp hội Máy tính Mỹ nhấn mạnh rằng, các nguyên tắc như không gây hại, tôn trọng con người, công bằng và tuân thủ pháp luật phải trở thành nền móng của mọi hệ thống AI.

Ông cho rằng sự xuất hiện của xe tự hành, công cụ tự động ra quyết định hay việc AI được trao quyền hành xử độc lập trong một số tình huống đã đặt nhân loại vào thách thức lớn về trách nhiệm giải trình. Những tình huống như tai nạn giao thông liên quan đến AI, hay việc AI tham gia chiến trường, cho thấy con người cần thận trọng hơn trong việc thiết kế và giám sát hệ thống tự trị.

Trong bài tham luận ghi hình, GS. Geoffrey Hinton, Chủ nhân giải thưởng chính VinFuture 2024 - một trong những người đặt nền móng cho học sâu cảnh báo rằng, AI có thể trở nên thông minh hơn con người trong vài thập kỷ tới.

Theo ông, chúng ta đang bước vào thời kỳ mà AI đủ khả năng thiết kế virus, tiến hành tấn công mạng, thao túng bầu cử bằng video giả mạo, hoặc gây biến động lớn trên thị trường lao động.

Tuy vậy, GS. Geoffrey Hinton cũng nhấn mạnh tiềm năng tích cực của AI trong y học, khoa học vật liệu và giáo dục, nếu các lợi ích được phân bổ công bằng và các rủi ro được kiểm soát.

GS. Yoshua Bengio, Chủ nhân giải thưởng chính VinFuture 2024, bổ sung rằng, các hệ thống AI tự chủ đang thể hiện khả năng hành xử theo những cách không dự đoán được. Trong các môi trường mô phỏng, AI đôi khi lựa chọn hành vi lừa dối, tống tiền hoặc tự bảo vệ mình bằng mọi giá.

Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết về những hàng rào kỹ thuật và xã hội nhằm đảm bảo hệ thống hoạt động phù hợp với giá trị con người.

Ông cảnh báo, nếu bỏ qua tính an toàn, AI có thể trở thành lực lượng gây nhiễu loạn địa chính trị và đe dọa ổn định xã hội.

Ở góc độ lý thuyết, GS. Leslie Valiant đưa ra câu hỏi cốt lõi: Làm thế nào con người có thể thật sự hiểu AI để ra quyết định đúng đắn?

Ông cho rằng trong khi khoa học máy tính tiếp tục tiến triển nhanh chóng, xã hội lại thiếu nền tảng nhận thức về cơ chế hoạt động của mô hình học máy. Điều này càng đáng lo trong bối cảnh tin giả, thông tin sai lệch lan nhanh và AI ngày càng đóng vai trò trong việc định hình quan điểm xã hội.

Tính minh bạch ngôn ngữ là một thách thức lớn, bởi cùng một phát ngôn, các nhóm xã hội khác nhau có thể hiểu theo những cách khác nhau và AI cũng gặp khó khăn tương tự khi diễn giải bối cảnh.

Các nội dung thảo luận trở nên sâu sắc hơn trong phần trao đổi về cách xây dựng AI có trách nhiệm. GS. Edson Prestes chia sẻ kinh nghiệm từ bộ tiêu chuẩn IEEE 7007 - 2021 về đạo đức robot, nhấn mạnh tầm quan trọng của minh bạch, quyền riêng tư và trách nhiệm giải trình.

Ông cho rằng, bất kỳ hệ thống nào liên quan đến mạng sống con người, từ chăm sóc y tế đến robot tự động, đều phải được thiết kế dựa trên những nguyên tắc đạo đức nhất quán và có khả năng dự đoán.

Khoa học, dữ liệu và niềm tin: Nền móng cho hệ sinh thái AI an toàn và nhân văn

PGS. César de la Fuente - Đại học Pennsylvania đã chia sẻ về việc sử dụng AI để tìm ra các phân tử kháng sinh mới từ dữ liệu sinh vật cổ đại. Mô hình APEX do nhóm ông phát triển cho phép truy tìm các chuỗi axit amin có khả năng tiêu diệt vi khuẩn với tốc độ vượt trội so với các phương pháp truyền thống.

Ông cho rằng dữ liệu chất lượng cao, không chỉ lớn mà còn chuẩn hóa, là điều kiện tiên quyết để AI có thể giúp nhân loại vượt qua khủng hoảng kháng kháng sinh trong tương lai.

Trong khi đó, TS. Vinton Cerf - “cha đẻ của Internet” liên hệ bài học lịch sử của ARPANET và Internet với thách thức AI hiện nay. Ông nhấn mạnh rằng, niềm tin kỹ thuật số phải dựa trên định danh, xác minh, trách nhiệm giải trình và hợp tác quốc tế. Những nguyên tắc từng giúp Internet phát triển bền vững cũng cần được mở rộng sang hệ sinh thái AI.

Theo ông, khi nhân loại chia sẻ một “tấm canvas chung”, bao gồm cả Internet và AI, thì các chuẩn mực xã hội mang tính nhân văn chính là lực hấp dẫn giúp hệ thống vận hành ổn định.

Phát biểu kết luận Tọa đàm, Phó Chủ tịch Quỹ VinFuture Lê Mai Lan khẳng định rằng, hành trình xây dựng AI có trách nhiệm không kết thúc ở tọa đàm mà sẽ tiếp tục được cụ thể hóa thành các chương trình nghiên cứu, chính sách an toàn AI và hoạt động giáo dục.

Những nỗ lực này hướng tới việc giúp AI phụng sự con người, trong một tương lai nơi công nghệ phát triển hài hòa với các giá trị đạo đức và văn minh./.

LB