Khi AI viết tin tức: Báo chí cần làm gì để giữ lằn ranh đạo đức?

Sự bùng nổ của AI, đặc biệt là AI tạo sinh, đang định hình lại toàn bộ hệ sinh thái truyền thông toàn cầu. Với khả năng tự động hóa mạnh mẽ và tốc độ xử lý vượt trội, AI đã trở thành công cụ chiến lược trong nhiều tòa soạn. Tuy nhiên, đằng sau những hứa hẹn về năng suất và hiệu quả, AI cũng tạo ra những thách thức về mặt đạo đức và tính xác thực sâu sắc.

Trong bối cảnh niềm tin công chúng vào báo chí truyền thống đang suy giảm nghiêm trọng, AI không chỉ là một công cụ hỗ trợ, mà còn trở thành một nhân tố gây tranh cãi, thậm chí đẩy các tòa soạn vào thế khó. AI giúp phóng viên tiếp cận thông tin nhanh hơn, nhưng cũng có thể làm xói mòn các giá trị cốt lõi của nghề báo: sự minh bạch, công bằng, trung thực và phán đoán nghề nghiệp. Điều này đặt ra bài toán sống còn: làm sao để ngành báo chí tận dụng được sức mạnh công nghệ mà không đánh mất linh hồn nghề nghiệp của mình.

Thách thức về tính xác thực: Cuộc chiến với tin giả thời AI

Mối đe dọa trực tiếp và nguy hiểm nhất mà AI tạo sinh mang lại là sự bùng nổ của tin giả và deepfake. Các mô hình AI ngày nay có thể tạo ra văn bản, hình ảnh, âm thanh và video gần như không thể phân biệt bằng mắt thường. Khả năng này nếu rơi vào tay các tác nhân xấu sẽ trở thành công cụ lan truyền thông tin sai lệch với tốc độ chưa từng có. Nhiều nhà báo bày tỏ lo ngại về nguy cơ sản xuất thông tin sai lệch gia tăng khi AI ngày càng phổ biến.

Ngay cả trong những tòa soạn có ý thức sử dụng AI một cách có trách nhiệm, bản thân công nghệ này vẫn chứa những rủi ro cố hữu. Các mô hình ngôn ngữ lớn thường gặp phải hiện tượng “ảo giác”, tạo ra thông tin sai, dẫn nguồn không tồn tại, hoặc trình bày sai lệch. Thực tế, không ít phóng viên đã cảnh báo rằng, việc sử dụng AI để tóm tắt tin tức có thể làm mất bối cảnh, khiến độc giả hiểu sai vấn đề mà không hề hay biết. Niềm tin mù quáng vào AI, nếu không được kiểm soát, có thể biến báo chí thành kênh truyền tải những nội dung chính xác về hình thức nhưng sai lệch về bản chất.

Trong bối cảnh đó, vai trò truyền thống của báo chí với tư cách là người canh giữ sự thật càng trở nên quan trọng. Chỉ có con người - với khả năng suy xét, cảm nhận và kiểm chứng bối cảnh - mới có thể đảm bảo tính xác thực của thông tin trước biển dữ liệu hỗn loạn mà AI tạo ra.

Đạo đức và quản trị: Khi “hộp đen” thuật toán lấn át nguyên tắc nghề nghiệp

Việc tích hợp AI vào quy trình báo chí kéo theo hàng loạt thách thức về đạo đức, quản trị và quyền riêng tư. Tính minh bạch thuật toán trở thành vấn đề nổi cộm, các nghiên cứu nhấn mạnh cần phải làm rõ cách AI ảnh hưởng đến việc sản xuất và phân phối tin tức. AI vận hành như một “hộp đen”, khiến cả nhà báo lẫn độc giả không biết nội dung được tạo ra, hoặc đề xuất dựa trên tiêu chí gì.

Một nghịch lý đáng chú ý là dù khán giả muốn báo chí minh bạch hơn về việc sử dụng AI, nhiều nghiên cứu lại chỉ ra rằng, nội dung được dán nhãn “tạo bởi AI” thường bị đánh giá là kém tin cậy hơn. Điều này đặt các tòa soạn vào thế tiến thoái lưỡng nan: minh bạch là cần thiết, nhưng sự minh bạch ấy phải đi kèm chiến lược truyền thông phù hợp để không làm suy giảm lòng tin.

Thiên vị thuật toán là thách thức đạo đức lớn thứ hai, khi các nghiên cứu cảnh báo nguy cơ AI khuếch đại định kiến có sẵn trong dữ liệu huấn luyện. Khi phần lớn mô hình AI được đào tạo từ dữ liệu tiếng Anh, phương Tây, những cộng đồng nhỏ, yếu thế hoặc phi phương Tây dễ bị đại diện sai lệch hoặc biến mất khỏi radar truyền thông. Ở nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam, đây không chỉ là vấn đề công nghệ mà là vấn đề công bằng thông tin.

Cùng với đó, quyền riêng tư và trách nhiệm giải trình tiếp tục đặt ra áp lực lớn. AI giúp cá nhân hóa nội dung, nhưng cũng đòi hỏi lượng dữ liệu người dùng khổng lồ, khiến ranh giới giữa phục vụ độc giả và xâm phạm đời tư ngày càng mong manh. Trong khi đó, chỉ có một số các tổ chức tin tức hiện có chính sách AI chính thức, tạo ra lỗ hổng quản trị nghiêm trọng. Thiếu quy chuẩn chung, phần lớn nhà báo phải tự học cách sử dụng công cụ, dẫn đến sự chênh lệch trong thực hành và nguy cơ lạm dụng ngoài ý muốn.

Xói mòn kỹ năng nghề và vai trò của con người

Dù AI giúp tiết kiệm đáng kể thời gian khi xử lý các nhiệm vụ lặp lại như phiên âm, dịch thuật hay phân tích dữ liệu, các nhà báo lại lo ngại điều ngược lại đang diễn ra: Sự xói mòn kỹ năng nghề. Hơn một nửa số người được khảo sát lo lắng rằng, AI ảnh hưởng tiêu cực đến khả năng sáng tạo và báo cáo gốc, đồng thời làm suy giảm năng lực tư duy phản biện - cốt lõi của nghề báo. Khi quá phụ thuộc vào AI để tổng hợp, đặt câu hỏi hoặc xác minh, nhà báo dần đánh mất quá trình tư duy quan trọng nhất để tìm kiếm sự thật.

Một vấn đề khác là AI thiếu bối cảnh và sự tinh tế, yếu tố then chốt trong báo chí điều tra hoặc phân tích chuyên sâu. Không ít biên tập viên nhận xét rằng, AI có thể hợp lý hóa quy trình nghiên cứu, nhưng luôn thiếu “cái nhìn tinh tế và nhạy cảm đạo đức” mà nghề báo đòi hỏi. Chính vì vậy, nguyên tắc giám sát của con người phải được đặt lên hàng đầu. Chiến lược “thay đổi được kiểm soát” mà các nhà báo Hà Lan áp dụng - đánh giá chặt chẽ từng khả năng của AI trước khi đưa vào quy trình - là ví dụ cho thấy ngành báo chí không thể để AI tự quyết định thay mình.

Khuyến nghị: Con đường đi tới một hệ sinh thái báo chí thích ứng và có trách nhiệm

Để vượt qua các thách thức đạo đức và duy trì tính xác thực trong thời đại AI, các tòa soạn cần chuyển từ tư duy ứng phó thụ động sang chiến lược quản trị chủ động, bài bản và dài hạn. Điều quan trọng nhất là xây dựng một khung khổ đạo đức và quản trị minh bạch. Mỗi tổ chức cần nhanh chóng thiết lập chính sách AI nội bộ, xác định rõ đâu là sử dụng hợp lệ, đâu là giới hạn không thể vượt qua. Mọi nội dung có sự tham gia của AI, bất kể mức độ, đều phải được con người giám sát, chỉnh sửa và phê duyệt nhằm duy trì chuẩn mực nghề nghiệp.

Minh bạch với độc giả là nhiệm vụ không thể tránh, nhưng minh bạch phải đi kèm giải thích, đào tạo và truyền thông để độc giả hiểu rằng AI là công cụ hỗ trợ, không phải người thay thế nhà báo. Tòa soạn cũng cần đầu tư mạnh mẽ vào nâng cao năng lực sử dụng AI cho đội ngũ, thông qua các khóa đào tạo chính thức, giúp phóng viên hiểu được cả điểm mạnh lẫn giới hạn của công nghệ.

Một định hướng chiến lược không kém phần quan trọng là giải quyết thiên vị thuật toán bằng cách thúc đẩy phát triển các mô hình AI bản địa hóa, phù hợp với ngôn ngữ và dữ liệu địa phương. Thay vì sử dụng trọn vẹn các mô hình được phát triển ở phương Tây, báo chí có thể hợp tác với các nhà phát triển để xây dựng công cụ tối ưu cho thực tiễn Việt Nam và khu vực.

Cuối cùng, báo chí phải tái định nghĩa vai trò của con người trong kỷ nguyên AI. Máy móc có thể tự động hóa quy trình, nhưng con người là người đặt câu hỏi, lựa chọn góc nhìn, hiểu bối cảnh và đưa ra phán đoán đạo đức. Tương lai của báo chí không nằm ở việc AI viết thay phóng viên, mà ở việc con người biết sử dụng AI như một công cụ mở rộng năng lực, chứ không phải thay thế bản chất nghề nghiệp.

Những khuyến nghị về quản trị AI trong báo chí không chỉ là danh sách các biện pháp kỹ thuật thuần túy, mà là lời cảnh báo mang tính chiến lược cho một ngành đang đứng trước sự thay đổi mang tính cấu trúc. AI làm thay đổi mô hình sản xuất tin tức, cách vận hành tòa soạn và mối quan hệ giữa báo chí - công chúng. Vì thế, các giải pháp thích nghi phải đi từ nền tảng đạo đức, cho đến tái cấu trúc quy trình, đào tạo nhân lực và tái định nghĩa giá trị nghề nghiệp.

Tài liệu tham khảo

1. Overview and key findings of the 2025 Digital News Report.

2. Journalism in the AI era: Opportunities and challenges in the Global South and emerging economies, 2025.

3. Digital Newsroom Transformation: A Systematic Review of the Impact of Artificial Intelligence on Journalistic Practices, News Narratives, and Ethical Challenges.

4. Generative AI’s Impact on Professional Authority in Journalism, 2025.

5. Digital transformation in journalism: review on the impact of AI on journalistic practices, 2025.

6. AI ethics guidelines: A starter kit for newsrooms, 2025.

7. Recommendation on the Ethics of Artificial Intelligence.

8. How The Washington Post Uses Heliograf AI to Automate News Story Creation and Expand Coverage, 2025.

9. How AI Transforms News Gathering, Production, and Distribution at AP, 2024.

Nguyễn Minh Hoàng