Môi trường và an toàn thực phẩm trong phát triển bền vững

Trong khi toàn cầu đang phải đối mặt với những thách thức kép từ biến đổi khí hậu và áp lực về dân số, mối quan hệ giữa bảo vệ môi trường và an toàn thực phẩm (ATTP) đã trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết.

Thực phẩm không an toàn là mối đe dọa trực tiếp đến sức khỏe cộng đồng, trong đó, môi trường suy thoái là nguồn gốc sâu xa của mọi rủi ro về ATTP. Chúng ta sẽ không thể có thực phẩm sạch, an toàn nếu không có một môi trường nuôi dưỡng sạch sẽ, lành mạnh.

Các yếu tố ảnh hưởng đến an toàn thực phẩm

Môi trường đóng vai trò quan trọng đối với hệ thống thực phẩm. Bất kỳ sự ô nhiễm nào trong môi trường cũng sẽ được chuyển hóa và tích tụ trong thực phẩm, tạo ra những rủi ro từ cấp độ vi mô đến vĩ mô.

Trong khi đó, đất đai là yếu tố quyết định chất lượng thực phẩm. Đất là môi trường sinh trưởng của hầu hết các loại cây trồng. Tuy nhiên, việc sử dụng hóa chất nông nghiệp một cách mất kiểm soát, phân bón vô cơ quá mức cùng với chất thải công nghiệp và sinh hoạt không qua xử lý đã khiến đất đai bị ô nhiễm kim loại nặng như Chì, Cadmium, Asen… và dư lượng thuốc bảo vệ thực vật (BVTV).

Khi cây trồng hấp thụ các chất độc hại này, chúng sẽ tích lũy và chuyển trực tiếp vào cơ thể con người. Hơn nữa, việc đất bị thoái hóa sẽ làm giảm hàm lượng vi chất dinh dưỡng khiến thực phẩm ngày càng thiếu dinh dưỡng dù có vẻ ngoài bắt mắt.

Nước là yếu tố thiết yếu trong tưới tiêu, chăn nuôi và nuôi trồng thủy sản. Nhưng ngày nay, nguồn nước lại là một trong những kênh truyền tải rủi ro rất lớn. Nguồn nước bị ô nhiễm từ nước thải công nghiệp, nước thải sinh hoạt chưa qua xử lý là con đường ngắn nhất đưa các mầm bệnh, vi sinh vật gây hại và các chất độc hóa học vào thực phẩm.

Đặc biệt, trong nuôi trồng thủy sản, việc sử dụng nước nhiễm kháng sinh, thuốc kích thích và chất thải hữu cơ đã gây ra tình trạng tồn dư kháng sinh và tạo ra các chủng vi khuẩn kháng thuốc nguy hiểm, ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe và khả năng điều trị bệnh của con người.

Không khí và biến đổi khí hậu cũng đóng vai trò không kém phần quan trọng. Ô nhiễm không khí từ khí thải công nghiệp, giao thông và các hoạt động đốt rơm rạ không chỉ gây hại cho hệ hô hấp mà còn mang theo các hạt bụi mịn, chất độc lắng đọng trên bề mặt cây trồng.

Biến đổi khí hậu (BĐKH) làm tăng tần suất thiên tai, gây ngập lụt khiến môi trường sản xuất bị nhiễm khuẩn hoặc hạn hán làm tăng nguy cơ sử dụng nguồn nước không đảm bảo. BĐKH cũng thúc đẩy sự dịch chuyển và phát triển của các loài sâu bệnh, khiến nông dân phải sử dụng lượng thuốc BVTV nhiều hơn, tạo ra một vòng luẩn quẩn độc hại.

Những thách thức về môi trường ảnh hưởng trực tiếp đến an toàn thực phẩm

Có ba thách thức môi trường lớn nhất đang đặt ra mối đe dọa đa chiều lên an toàn và an ninh lương thực toàn cầu.

Đầu tiên phải kể đến là đại dịch ô nhiễm nhựa và vi nhựa (microplastics). Ô nhiễm rác thải nhựa, đặc biệt là vi nhựa là một cuộc khủng hoảng môi trường mới đang xâm nhập vào chuỗi thức ăn. Vi nhựa được tìm thấy trong đất, nước, không khí và đặc biệt là hải sản.

Khi con người tiêu thụ các sinh vật biển hoặc thậm chí là các loại thực phẩm đóng gói là chúng ta đang gián tiếp hấp thụ những hạt nhựa siêu nhỏ này gây tác động lâu dài lên sức khỏe gây ra các bệnh như rối loạn nội tiết, viêm nhiễm…

Kế đến là sự đa dạng sinh học đang dần bị mất đi do phá rừng, mở rộng canh tác và sử dụng hóa chất làm suy giảm các loài thiên địch, khiến sâu bệnh bùng phát mạnh mẽ hơn. Điều này buộc người sản xuất phải phụ thuộc nhiều hơn vào thuốc hóa học, làm trầm trọng thêm vấn đề tồn dư.

Lãng phí thực phẩm và phát thải khí nhà kính cũng là một yếu tố không thể bỏ qua đối với ATTP. Khoảng 1/3 lượng thực phẩm sản xuất ra bị lãng phí trên toàn cầu, gây lãng phí nguồn lực (nước, đất, năng lượng) mà còn là nguồn phát thải khí lớn khi chúng bị phân hủy trong bãi rác.

Giải pháp đồng bộ hướng đến thực phẩm bền vững

Trước tình hình hiện nay, để giải quyết triệt để vấn đề ATTP cần phải có một cách tiếp cận tích hợp và toàn diện, tập trung vào việc phục hồi và bảo vệ môi trường:

Chuyển đổi sang nông nghiệp tái sinh và hữu cơ

Giải pháp căn bản nằm ở việc thay đổi phương thức sản xuất trong đó dẫn đầu là nông nghiệp tái sinh và nông nghiệp hữu cơ. Để phát triển nông nghiệp hữu cơ, việc đầu tiên là phải có giải pháp giảm thiểu hóa chất, thay thế thuốc BVTV hóa học bằng các biện pháp sinh học và luân canh cây trồng. Kế đến là phục hồi đất thông qua việc tăng cường hàm lượng chất hữu cơ, áp dụng canh tác không cày xới để tăng cường khả năng giữ nước, giảm xói mòn và cô lập carbon trong đất. Một yếu tố không kém phần quan trọng là khâu quản lý nước hiệu quả bằng việc áp dụng công nghệ tưới nhỏ giọt, thu hoạch nước mưa và tái sử dụng nước đã qua xử lý.

Áp dụng kinh tế tuần hoàn trong chuỗi thực phẩm

Kinh tế tuần hoàn sẽ giúp tối thiểu hóa chất thải và tối đa hóa giá trị nguồn lực. Đầu tiên là phải giảm thiểu và tái chế, giảm sử dụng bao bì nhựa trong đóng gói thực phẩm và phát triển các vật liệu đóng gói thân thiện với môi trường như bao bì sinh học, phân hủy. Kế đến là tận dụng phụ phẩm như biến chất thải nông nghiệp như rơm rạ, vỏ cà phê, bã mía… thành năng lượng sinh học, thức ăn chăn nuôi hoặc phân bón hữu cơ chất lượng cao. Mô hình này không chỉ giảm thiểu ô nhiễm mà còn tạo ra nguồn thu nhập bổ sung cho nông dân.

Công nghệ số và truy xuất nguồn gốc

Công nghệ là chìa khóa để quản lý rủi ro môi trường và ATTP. Ngày nay, nhờ IoT và AI, con người sử dụng cảm biến để giám sát chất lượng đất, nước và khí hậu theo thời gian thực. Hệ thống AI có thể dự báo dịch bệnh và tối ưu hóa lượng phân bón/thuốc BVTV cần thiết. Ngoài ra, sử dụng công nghệ blockchain sẽ giúp đảm bảo tính minh bạch và truy xuất nguồn gốc "từ trang trại đến bàn ăn". Người tiêu dùng có thể quét mã để biết chính xác môi trường sản xuất có đảm bảo không, quy trình canh tác có tuân thủ tiêu chuẩn xanh hay không.

Tăng cường khung pháp lý và vai trò của người tiêu dùng

Về khung pháp lý, chính phủ cần xây dựng và thực thi nghiêm ngặt các quy định về giới hạn phát thải công nghiệp, quản lý chất thải nguy hại và thiết lập các vùng đệm sinh thái an toàn xung quanh các khu vực sản xuất thực phẩm. Áp dụng các tiêu chuẩn quốc tế về ATTP như HACCP, ISO 22000 và gắn liền chúng với các tiêu chí bền vững Organic, GlobalGAP.

Ngoài ra, người tiêu dùng cần ý thức hơn trong việc lựa chọn thực phẩm có chứng nhận xanh, ủng hộ các nhà sản xuất áp dụng phương pháp canh tác thân thiện với môi trường và giảm thiểu lãng phí thực phẩm trong gia đình.

Kết luận

Bảo vệ môi trường và ATTP không còn là hai lĩnh vực riêng biệt. Chúng là hai mặt của cùng một đồng xu, đòi hỏi một tư duy tích hợp và một chiến lược đồng bộ. Việc chuyển đổi sang hệ thống thực phẩm bền vững là một hành trình dài nhưng không thể trì hoãn.

Chỉ khi đặt môi trường làm trung tâm của mọi quyết định sản xuất và kinh doanh thì chúng ta mới có thể đảm bảo một nguồn cung thực phẩm an toàn, đủ đầy và bền vững cho thế hệ tương lai./.

Hạnh Tâm