Trung Quốc: Chuỗi đổi mới sáng tạo và những rủi ro về tính bền vững

Trong bối cảnh cạnh tranh chiến lược toàn cầu gay gắt, Chính phủ Trung Quốc đang đẩy mạnh tập trung vào mục tiêu vượt qua các quốc gia phương Tây trong lĩnh vực công nghệ mới.

Các doanh nghiệp Trung Quốc hiện đã chiếm ưu thế trong nhiều lĩnh vực như xe điện và pin lithium, đồng thời nhanh chóng dẫn đầu ở các lĩnh vực mới nổi như robot hình người.

“Chuỗi đổi mới sáng tạo” của Trung Quốc

Sự gia tăng sức mạnh công nghệ của Trung Quốc một phần được thúc đẩy bởi “dây chuyền đổi mới sáng tạo” do Đảng Cộng sản Trung Quốc định hướng. Trong đó, các ý tưởng được phát triển tại các phòng thí nghiệm và trường đại học công lập sẽ được chuyển hóa thành các sản phẩm thương mại.

Cơ chế này thường được gọi là “chuỗi đổi mới sáng tạo” (innovation chain) trong các văn bản chính sách.

Các chuỗi đổi mới sáng tạo của Trung Quốc thường bắt đầu từ các khoản tài trợ dành cho các nhà nghiên cứu được bố trí làm việc trong các phòng thí nghiệm do nhà nước tài trợ.

Tiếp theo, Chính phủ Trung Quốc và chính quyền địa phương đóng vai trò quan trọng trong phát hiện, lựa chọn và hỗ trợ thương mại hóa các ý tưởng tiềm năng bằng nhiều hình thức.

Bên cạnh đó, Chính phủ hỗ trợ các nhóm nghiên cứu có ý tưởng tiềm năng thành lập công ty trong các khu phát triển công nghiệp địa phương, nơi họ được hưởng ưu đãi về vốn, hạ tầng và chính sách.

Điển hình như trường hợp của Theseus, một công ty chuyên sản xuất thiết bị cảm biến thị giác máy tính. Năm 2019, công ty này chỉ là một nhóm nhỏ các nhà khoa học, với mong muốn thương mại hóa công trình nghiên cứu.

Sau đó, chính quyền cấp quận tại Trùng Khánh đã cấp vốn và hỗ trợ nhóm thành lập công ty trong khu công nghiệp vào năm 2020. Đến năm 2024, Theseus đã trở thành một trong những doanh nghiệp hàng đầu trong lĩnh vực cảm biến thị giác.

Bên cạnh việc thành lập công ty riêng, các viện nghiên cứu được nhà nước tài trợ (bao gồm các phòng thí nghiệm và trường đại học), cũng thương mại hóa các sản phẩm đổi mới sáng tạo bằng nhiều cách khác nhau. Một số đơn vị đã thiết lập các sàn giao dịch, nơi doanh nghiệp có thể đấu thầu trực tiếp để mua bằng sáng chế từ các viện nghiên cứu.

Điển hình như Viện Khoa học nông nghiệp Hắc Long Giang đã đấu giá quyền sở hữu bằng sáng chế liên quan đến giống đậu tương biến đổi gen do Viện này phát triển. Trong những trường hợp như vậy, viện nghiên cứu thường cử các kỹ thuật viên đến doanh nghiệp mua công nghệ để hỗ trợ quá trình ứng dụng.

Mối quan hệ giữa cộng đồng khoa học và khu vực tư nhân

Đây là mắt xích quan trọng trong chuỗi đổi mới sáng tạo. Mối quan hệ này ngày càng gắn bó, thể hiện ở doanh thu của các viện nghiên cứu trong việc bán ý tưởng, đồng phát triển công nghệ hoặc cung cấp dịch vụ tư vấn, đã tăng gần gấp đôi trong giai đoạn từ năm 2019-2023, đạt 205 tỷ NDT (tương đương 30 tỷ USD).

Thành phố Hợp Phì là ví dụ điển hình nhất cho sự gắn kết giữa cộng đồng khoa học và doanh nghiệp Trung Quốc dưới định hướng của nhà nước.

Chính quyền thành phố đầu tư vào các doanh nghiệp tư nhân, xây dựng chuỗi cung ứng, đồng thời đóng vai trò là cầu nối giữa các phòng thí nghiệm, trường đại học và khu vực tư nhân.

Thành tựu của mô hình đổi mới sáng tạo

Quy mô và sự đa dạng của hoạt động đổi mới sáng tạo trong nước giúp các doanh nghiệp Trung Quốc dễ dàng thâm nhập vào các ngành công nghiệp mới.

Xiaomi - ban đầu chỉ là nhà sản xuất điện thoại thông minh, nhưng hiện nay đã xây dựng thành công mảng kinh doanh xe điện chỉ trong khoảng 3 năm.

Đồng thời, phạm vi đổi mới sáng tạo rộng lớn cũng góp phần hình thành các ngành công nghiệp mới. Trung Quốc đã trở thành quốc gia dẫn đầu trong lĩnh vực mới nổi như taxi bay, một phần nhờ tận dụng kinh nghiệm trong lĩnh vực xe điện và máy bay không người lái.

Mặt trái của mô hình đổi mới sáng tạo

Tuy nhiên, hiệu quả thực tế từ chính sách hỗ trợ đổi mới sáng tạo của nhà nước còn nhiều hạn chế. Năng suất nhân tố tổng hợp (TFP) đo lường mức độ hiệu quả trong việc sử dụng vốn và lao động đã chững lại.

Nỗ lực xây dựng cụm công nghiệp chuyên môn của các chính quyền địa phương không đạt được kết quả như kỳ vọng, điển hình là kế hoạch phát triển chuỗi cung ứng xe điện tại thành phố Nam Ninh.

Song song với đó, trợ cấp của nhà nước đã gây ra tình trạng dư thừa công suất nghiêm trọng trong nhiều ngành công nghiệp. Phần lớn các nhà sản xuất xe điện tại Trung Quốc hiện chưa đạt được lợi nhuận, do sự cạnh tranh khốc liệt tại môi trường nội địa, khi ngày nhiều nhà sản xuất cùng hướng đến một nhóm khách hàng tương tự.

Trong tương lai gần, cách tiếp cận đổi mới sáng tạo dựa vào nhà nước của Trung Quốc có thể không còn bền vững. Các khoản nợ Trung Quốc tích lũy để tài trợ cho đổi mới sáng tạo tương đối lớn và khó duy trì lâu dài. Năm 2024, nợ công của Trung Quốc đã đạt mức 124% GDP.

Vì vậy, Chính phủ Trung Quốc có thể phải cắt giảm hỗ trợ cho các công nghệ mới. Khi đó, “dây chuyền đổi mới sáng tạo” của Trung Quốc có thể sẽ dừng lại./.

Thanh Trúc