“Sự thịnh vượng của các quốc gia”: Kiệt tác kinh tế học cổ điển

Kiệt tác kinh tế học cổ điển của Adam Smith

Trong lịch sử tư tưởng kinh tế, hiếm có tác phẩm nào để lại ảnh hưởng sâu rộng như “An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations” (Một truy vấn về bản chất và nguyên nhân của sự thịnh vượng của các quốc gia), thường được gọi tắt là “The Wealth of Nations” (Sự thịnh vượng của các quốc gia).

Cuốn sách này được xuất bản lần đầu tiên vào năm 1776 và nhanh chóng trở thành một cột mốc trong sự hình thành kinh tế học cổ điển. Tác giả, nhà triết học và kinh tế học người Scotland Adam Smith không chỉ đưa ra một hệ thống lý luận kinh tế mới mẻ mà còn cung cấp một cách nhìn toàn diện về nguồn gốc sự thịnh vượng, về vai trò của thị trường, nhà nước và xã hội trong tiến trình phát triển.

Cuốn sách ra mắt khi châu Âu đang bước vào cách mạng công nghiệp, với sự ra đời của máy móc, công xưởng và phương thức sản xuất mới. Các tuyến thương mại quốc tế mở rộng chưa từng có, kết nối châu Âu với châu Mỹ, châu Á và châu Phi. Trong khi đó, các chính sách kinh tế phổ biến vẫn chịu ảnh hưởng nặng nề của chủ nghĩa trọng thương.

Chủ nghĩa trọng thương cho rằng, sự thịnh vượng của quốc gia gắn liền với lượng vàng bạc tích trữ được. Do đó, nhà nước cần áp đặt nhiều biện pháp can thiệp như đánh thuế nặng vào hàng nhập khẩu, khuyến khích xuất khẩu, bảo hộ công nghiệp trong nước, và duy trì thặng dư thương mại bằng mọi giá. Tuy nhiên, trong thực tế, những chính sách này không phải lúc nào cũng thúc đẩy thịnh vượng mà đôi khi còn gây ra trì trệ và bất công.

Adam Smith quan sát đời sống kinh tế và đặt câu hỏi: đâu mới là cội nguồn thực sự của sự thịnh vượng? Bộ sách đưa ra câu trả lời như sau: Sự thịnh vượng đến từ khả năng sản xuất và trao đổi hàng hóa, dựa trên sức lao động của con người.

Bản dịch này của Omega+ được thực hiện dựa trên ấn bản "An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations" năm 1789, là lần tái bản thứ 5, cũng là lần cuối cùng tác phẩm được tái bản khi Adam Smith còn sống.

Một số ấn bản và bản dịch hiện đại của cuốn sách được thực hiện dựa trên ấn bản này, chẳng hạn như ấn bản tiếng Anh do Edwin Cannan biên tập (1904) - là cơ sở cho nhiều ấn bản hiện đại khác sau này - và bản tiếng Đức do Horst Claus Recktenwald dịch và biên tập (1974). Việc dựa vào ấn bản này giúp độc giả Việt Nam tiếp cận một văn bản có độ tin cậy cao và mang giá trị học thuật trọn vẹn.

Về tổng thể, bản dịch tuân thủ nguyên tắc bám sát nguyên tác, nhưng cũng chú ý đến khả năng tiếp nhận của độc giả hiện đại, cụ thể: các khái niệm then chốt được dịch thống nhất và phù hợp với bối cảnh hiện đại; với những thuật ngữ chưa có bản dịch chuẩn hoặc dễ gây tranh cãi, bản dịch cung cấp từ gốc tiếng Anh; các câu dài trong nguyên tác được giữ nguyên cấu trúc khi có thể, nhưng đôi khi được phân chia lại để người đọc dễ tiếp cận hơn.

Bố cục cuốn sách

“Sự thịnh vượng của các quốc gia” được chia thành năm quyển, mỗi quyển tập trung vào một chủ đề lớn có liên hệ chặt chẽ với nhau.

Quyển I: Về sức lao động

Ở phần mở đầu, Smith nhấn mạnh vai trò then chốt của phân công lao động. Trong quyển này, ông cũng bàn đến cơ chế giá trị, phân biệt giữa “giá trị sử dụng” và “giá trị trao đổi.” Ông coi lao động là thước đo cơ bản của giá trị, đặt nền móng cho lý thuyết giá trị lao động sau này. Đồng thời, Smith phân tích ba nguồn thu nhập chính của xã hội: tiền công lao động, lợi nhuận và địa tô - sau này trở thành cốt lõi của kinh tế học cổ điển.

Quyển II: Về vốn

Trong Quyển II, Smith chuyển sang phân tích vốn. Vốn, theo Adam, gồm vốn phục vụ tiêu dùng trước mắt và vốn dùng để đầu tư sinh lời (gọi là tư bản). Tư bản được chia thành hai phần: tư bản “cố định” (máy móc, nhà xưởng, công cụ) và tư bản “lưu động” (nguyên liệu, tiền lương, hàng hóa tồn kho). Sự tích lũy vốn, theo ông, là chìa khóa mở rộng sản xuất, bởi vốn tạo điều kiện để lao động trở nên hiệu quả hơn.

Smith cũng nhấn mạnh vai trò của tiết kiệm và tái đầu tư. Thay vì tiêu dùng xa xỉ, việc tiết kiệm để tái sản xuất mới thực sự làm tăng của cải quốc gia. Ông dành nhiều phân tích cho hệ thống tín dụng, ngân hàng, và lưu thông tiền tệ - những yếu tố mới mẻ trong nền kinh tế đang chuyển mình sang thương nghiệp và công nghiệp.

Quyển III: Về tiến trình của sự thịnh vượng ở các quốc gia

Ở quyển này, Smith khảo sát sự phát triển của châu Âu sau sự sụp đổ của Đế chế La Mã, chỉ ra rằng sự thịnh vượng đã phát triển không đồng đều.

Ông cũng phân tích quá trình chuyển dịch từ nền kinh tế nông nghiệp sang công nghiệp và thương nghiệp, đồng thời nhấn mạnh tính tự phát, không do kế hoạch hóa từ trên xuống, mà là kết quả của những động lực nội tại trong xã hội.

Quyển IV: Về các hệ thống kinh tế chính trị khác nhau

Đây là phần mang tính phản biện nhiều nhất. Smith trực diện phê phán chủ nghĩa trọng thương, coi đó là một hệ thống tư tưởng sai lầm vì đồng nhất sự thịnh vượng với kim loại quý.

Ngoài trọng thương, Smith cũng phân tích và phê bình một số quan điểm của trường phái trọng nông ở Pháp, dù ông đánh giá cao việc họ nhấn mạnh vai trò của nông nghiệp. Tuy vậy, Smith cho rằng không nên coi chỉ nông nghiệp mới tạo ra giá trị, bởi công nghiệp và thương nghiệp cũng đóng góp vào sự gia tăng của cải.

Đặc biệt, ở phần này, Smith phát triển ý tưởng về tự do thương mại. Ông lập luận rằng, khi thương mại được tự do, mỗi quốc gia sẽ chuyên môn hóa vào lĩnh vực có lợi thế của mình, và nhờ đó, hiệu quả chung được nâng cao. Đây chính là tiền đề cho lý thuyết lợi thế so sánh sau này.

Quyển V: Về vai trò và nhiệm vụ của nhà nước

Trái với cách hiểu giản đơn rằng, Smith chỉ tin vào “bàn tay vô hình” và muốn nhà nước đứng ngoài mọi can thiệp, quyển V cho thấy một quan điểm tinh tế hơn.

Ông chỉ ra 3 chức năng cơ bản của chính quyền: (i) Bảo vệ quốc gia khỏi ngoại xâm (quốc phòng), (ii) Duy trì công lý và pháp luật (tư pháp), (iii) Xây dựng các hạ tầng công cộng mà tư nhân không có khả năng hoặc động cơ để thực hiện.

Với "Sự thịnh vượng của các quốc gia", Adam Smith đã tách kinh tế học khỏi triết học đạo đức và chính trị học để hình thành một ngành khoa học độc lập. Những khái niệm, phương pháp và khung phân tích ông đưa ra tạo tiền đề cho các nhà kinh tế học sau này như David Ricardo, Thomas Malthus, John Stuart Mill.

Ngoài ra, tác phẩm cũng mở ra cuộc đối thoại lâu dài trong khoa học xã hội: mối quan hệ giữa cá nhân và xã hội, giữa tự do và công bằng, giữa thị trường và nhà nước. Ngay cả khi nhiều luận điểm của Smith đã được điều chỉnh, bổ sung hoặc phê phán bởi các trường phái kinh tế sau này, thì di sản của ông vẫn là điểm khởi đầu không thể bỏ qua.

"Sự thịnh vượng của các quốc gia" không chỉ là một công trình kinh tế học, mà còn là một bản tuyên ngôn tư tưởng, phản ánh khát vọng lý giải trật tự xã hội bằng những nguyên lý phổ quát. Adam Smith đã chỉ ra rằng cội nguồn của sự thịnh vượng không nằm ở kho báu hay chính sách can thiệp áp đặt, mà ở năng suất lao động, ở sự tự do trao đổi, và khả năng tổ chức xã hội dựa trên luật pháp công bằng.

Hơn 2 thế kỷ trôi qua, tác phẩm vẫn còn nguyên sức sống: nhiều nguyên lý được giảng dạy trong các khóa kinh tế nhập môn, nhiều khái niệm vẫn là nền tảng của tư duy chính sách. Dù thế giới ngày nay phức tạp hơn nhiều so với thế kỷ 18, nhưng sự thịnh vượng của các quốc gia vẫn nhắc nhở chúng ta rằng, để hiểu về kinh tế, cần bắt đầu từ những nguyên lý cơ bản nhất như lao động, thị trường, trật tự xã hội... Chính vì vậy, tác phẩm này mãi là một di sản tư tưởng trường tồn, xứng đáng được coi là nền móng của kinh tế học hiện đại.

Cuốn sách thuộc Tủ sách Kinh điển kinh tế học của Omega Plus./.

Hạnh Tâm