Xu hướng sách số ở Việt Nam: Bước chuyển mạnh trong kỷ nguyên số

Từ trang giấy đến màn hình: Sự thay đổi tất yếu

Kỷ nguyên số đã mở ra một không gian tiếp cận tri thức chưa từng có. Nếu trước đây độc giả phải tìm đến hiệu sách hay thư viện để tìm một đầu sách mới, nay chỉ cần vài thao tác trên điện thoại hoặc máy đọc chuyên dụng, kho nội dung khổng lồ đã hiện hữu ngay trong tầm tay. Sự thay đổi này không chỉ phản ánh xu hướng tiêu dùng mới mà còn cho thấy sức ép phải đổi mới của ngành xuất bản.

Theo Cục Xuất bản, In và Phát hành, năm 2024 xuất bản phẩm điện tử chiếm khoảng 8,9% tổng số đầu sách cả nước, trong khi lượt nghe sách nói và tải ebook tăng hơn 200% so với năm trước. Đây là những dấu hiệu quan trọng cho thấy văn hóa đọc đang dịch chuyển nhanh sang không gian số, nhất là trong nhóm độc giả trẻ vốn gắn liền với thiết bị di động.

Trên mạng xã hội, nhiều hội nhóm về sách nói, sách số được nhiều người dùng quan tâm. Chẳng hạn, group “Sách Nói - Nghe Sách Hay Mỗi Ngày” có đến 29.000 thành viên, “Kho sách điện tử” có 6.100 thành viên, “Sách Nói và Ebook Hay Miễn Phí - DakotaBooks” thu hút 3.300 thành viên... Đây cũng là hướng đi mở ra tiềm năng tiếp cận độc giả ở những khu vực mà sách in khó len tới, đồng thời hỗ trợ người khiếm thị tiếp cận văn hóa đọc.

Để đưa một cuốn sách từ bản in lên không gian số, nhà xuất bản phải trải qua quá trình số hóa toàn diện: chuyển định dạng, chuẩn hóa metadata, kiểm soát bản quyền bằng công cụ DRM. Nhưng để tận dụng hết lợi thế, còn cần phải thay đổi cách vận hành, từ quản trị nội dung đến chiến lược phân phối và thanh toán điện tử.

Công nghệ hiện đại đang mở rộng biên giới sáng tạo. Máy đọc e-ink giúp tái hiện cảm giác gần với giấy, hạn chế mỏi mắt. Trí tuệ nhân tạo đang thay đổi cách sản xuất sách nói, từ giọng đọc tự nhiên đến gợi ý nội dung phù hợp sở thích từng người dùng. Một số dự án thử nghiệm ứng dụng blockchain để bảo vệ bản quyền, hoặc kết hợp thực tế tăng cường, tạo nên trải nghiệm sách tương tác sống động.

Nhận định tổng quan về vấn đề này, ông Hồ Quang Lợi - Phó Chủ tịch Hội Truyền thông số Việt Nam nhấn mạnh: Với sự phát triển mạnh mẽ của Internet và các nền tảng số, xuất bản số - đặc biệt là sách điện tử đang ngày càng lan rộng trên thế giới và bắt đầu hình thành rõ hơn ở Việt Nam. Nhu cầu tiếp cận kho tri thức khổng lồ qua các nền tảng số, sự tiện lợi của phương tiện truyền thông mới và khả năng đọc mọi lúc, mọi nơi khiến sách số trở nên phù hợp với lớp trẻ, vốn chủ động làm chủ công nghệ. Điều này hoàn toàn tương thích với bộ phận giới trẻ - thế hệ vươn mình để làm chủ các thành tựu khoa học công nghệ.

Cơ hội phát triển văn hóa đọc mới

Thực tế, công nghệ đã mở ra nhiều hình thức đọc mới, ngoài sách nói đang phổ biến thì còn có sách tương tác, sách thực tế ảo... tuy cần phải có thiết bị chuyên dụng cho sách số, nhưng bù lại độc giả lại có được trong tay cả kho tàng sách, từ các đầu sách mới xuất bản cho đến nhiều tác phẩm văn học kinh điển của hàng thế kỷ trước.

Số liệu thống kê từ Waka cho thấy, người Việt hiện nay đang có xu hướng tích cực hơn trong việc đọc. Cụ thể, số thời gian đọc trung bình mỗi tuần của người Việt là 13 giờ 15 phút, vượt qua cả các quốc gia có truyền thống đọc mạnh như Ấn Độ (10 giờ 42 phút), Thái Lan (9 giờ 24 phút) hay Trung Quốc (8 giờ).

Bên cạnh đó, trên thị trường Việt Nam cũng đã xuất hiện những mô hình thành công, chứng minh sức hút của sản phẩm số. Nổi bật là Fonos - nền tảng sách nói đang thu hút hàng trăm nghìn người dùng. Fonos hợp tác với các nhà xuất bản lớn như NXB Trẻ, NXB Tổng hợp TP. HCM để số hóa kho sách, mời nghệ sĩ thu âm chuyên nghiệp và phát triển gói thuê bao trọn gói, giúp độc giả tiếp cận hàng nghìn tựa sách với chi phí hợp lý. Ở mảng ebook, Waka tiên phong trong việc cung cấp dịch vụ đọc thuê bao, đồng thời mở rộng sang sách học ngoại ngữ và tài liệu kỹ năng, tạo thêm sự lựa chọn đa dạng cho bạn đọc.

Đáng chú ý, một số dự án sách tương tác dành cho thiếu nhi, ứng dụng công nghệ thực tế tăng cường (AR) đang được thử nghiệm tại các trường học và cửa hàng sách. Khi quét qua điện thoại hoặc máy tính bảng, hình ảnh minh họa trong sách trở nên sống động, giúp trẻ tiếp cận kiến thức bằng cả thị giác và thính giác. Những sáng tạo này cho thấy, sách số không chỉ sao chép nội dung từ bản in, mà còn có thể mở ra trải nghiệm đọc - nghe - nhìn hoàn toàn mới.

Nhờ sự kết hợp giữa công nghệ và nhu cầu của bạn đọc, văn hóa đọc số đang từng bước hình thành, khuyến khích thói quen tìm hiểu tri thức mọi lúc, mọi nơi. Đây là nền tảng quan trọng để ngành xuất bản Việt Nam phát triển bền vững trong thời đại chuyển đổi số.

Những thách thức và thể chế cần hoàn thiện

Chia sẻ về những thách thức của sách số trong bối cảnh chuyển đổi số mạnh mẽ, Phó Chủ tịch Hội Truyền thông số Việt Nam Hồ Quang Lợi cho biết thêm: Cơ hội lớn nhất là Việt Nam đang thúc đẩy chuyển đổi số mạnh mẽ theo các nghị quyết của Đảng, trong đó xuất bản số cũng nằm trong quỹ đạo phát triển tất yếu. Lực lượng trẻ đông đảo, am hiểu công nghệ tạo nền tảng khách hàng tiềm năng; đồng thời, trong nước đã xuất hiện những đơn vị tiên phong, góp phần định hình thị trường sách điện tử.

Tuy vậy, thách thức không nhỏ: hạ tầng và nền tảng phục vụ sách số còn hạn chế, chủ yếu đọc qua điện thoại, máy tính bảng, chưa có nhiều thiết bị chuyên dụng; thói quen đọc sách giấy vẫn chiếm ưu thế; và vấn đề bản quyền, sở hữu trí tuệ chưa có hành lang pháp lý đủ mạnh, vi phạm vẫn phổ biến. Để sách số phát triển, cần đồng thời xây dựng nền tảng công nghệ, thiết bị đọc chuyên biệt và một văn hóa đọc mới phù hợp thời đại số.

Dẫu tiềm năng lớn, thị trường sách số vẫn còn đối diện nhiều rào cản. Vi phạm bản quyền là vấn đề nổi cộm: chỉ với vài cú nhấp chuột, các bản ebook lậu hoặc audiobook không phép đã tràn ngập mạng, gây tổn hại nghiêm trọng cho tác giả và nhà phát hành. Doanh thu từ sách số hiện mới chiếm khoảng 5% tổng doanh thu ngành xuất bản, trong khi chi phí phát triển nền tảng, trả thù lao và quảng bá lại không nhỏ.

Bên cạnh đó, một bộ phận độc giả lớn tuổi vẫn trung thành với sách in, còn ở vùng nông thôn, việc sở hữu thiết bị đọc và kết nối mạng ổn định chưa dễ dàng. Nhiều nhà xuất bản nhỏ thiếu nguồn lực để đầu tư số hóa, chưa xây dựng được kho nội dung điện tử đủ mạnh.

Khung pháp lý hiện nay về xuất bản điện tử đã có nhưng chưa thật sự đồng bộ. Quy định về lưu chiểu, đăng ký phát hành trực tuyến và xử lý vi phạm bản quyền số cần được cụ thể hóa hơn nữa. Việc ban hành chế tài đủ mạnh để ngăn chặn phát tán trái phép sẽ giúp bảo vệ công sức của tác giả và khuyến khích doanh nghiệp mạnh dạn đầu tư.

Cùng với đó, chính sách thuế và ưu đãi tài chính dành cho xuất bản điện tử nên được tính toán hợp lý. Giảm chi phí nhập khẩu máy đọc, phần mềm quản trị hay dịch vụ lưu trữ dữ liệu sẽ tạo đòn bẩy cho các đơn vị nhỏ, giúp họ nhanh chóng tham gia thị trường.

Để sách số trở thành động lực mới cho văn hóa đọc, cần sự phối hợp của nhiều chủ thể. Nhà nước giữ vai trò dẫn dắt bằng cơ chế, chính sách; nhà xuất bản và doanh nghiệp công nghệ phải chủ động đầu tư công nghệ, nội dung, nhân lực; độc giả cần nâng cao ý thức trả phí và tôn trọng bản quyền. Khi ba yếu tố này hội tụ, thị trường sách số sẽ không chỉ mở rộng dung lượng mà còn nâng cao chất lượng, góp phần hình thành thói quen đọc bền vững trong xã hội hiện đại./.

Bích Việt